بزرگنمايي:

ایران پرسمان - هم میهن /متن پیش رو در هم میهن منتشر شده و بازنشرش در آخرین خبر به معنای تاییدش نیست
این نخستین بار نیست که ایده تشکیل نهاد مشترک برای مدیریت تاسیسات غنی‏‌سازی اورانیوم ایران مطرح می‏‌شود. این ایده از نخستین روزهای مذاکرات هسته‌‏ای ایران و 1+5 بارها به شکل‏‌های مختلف مطرح شده‌‏است. نقطه تقابل میان طرف‏ه‌ای مذاکره همواره یک موضوع بوده‌‏است: محل قرار گرفتن تاسیسات غنی‏‌سازی اورانیوم
 شهاب شهسواری| همزمان با مذاکرات غیرمستقیم ایران و آمریکا در خصوص برنامه هسته‌ای، بار دیگر ایده تشکیل کنسرسیوم تولید سوخت هسته‌ای برای افزایش نظارت‌ها بر برنامه غنی‌سازی اورانیوم در ایران احیا شده‌است. روزنامه نیویورک‌تایمز، همزمان با دور نخست گفت‌وگوهای سیدعباس عراقچی، وزیر امور خارجه جمهوری اسلامی ایران با استیو ویتکاف، فرستاده ویژه رئیس‌جمهور آمریکا در امور خاورمیانه در گزارشی مدعی شد که در این مذاکرات «احتمال تشکیل یک نهاد چندجانبه برای مدیریت تاسیسات هسته‌ای ایران» از سوی ایران پیشنهاد شده‌است.
نیویورک‌تایمز به نقل از یک منبع آگاه ایرانی بدون ذکر نام مدعی شده‌است که «معلوم نیست که قرار است آمریکا یا یک کشور ثالث، ترجیحاً یکی از همسایگان عرب ایران در خلیج‌فارس، در این نهاد مشارکت داشته‌باشند.» حسین موسویان، مذاکره‌کننده پیشین هسته‌ای ایران یک روز پیش از برگزاری دور چهارم مذاکرات ایران و آمریکا در مسقط نوشت: «راه‌حل همان چیزی است که من سال‌ها مکرر در نوشته‌ها و مصاحبه‌ها و سمینارهای بین‌المللی پیشنهاد کرده‌ام: «تشکیل کنسرسیوم مشترک هسته‌ای کشورهای حاشیه خلیج‌فارس.»
این نخستین بار نیست که ایده تشکیل نهاد مشترک برای مدیریت تاسیسات غنی‌سازی اورانیوم ایران مطرح می‌شود. این ایده از نخستین روزهای مذاکرات هسته‌ای ایران و 1+5 بارها به شکل‌های مختلف مطرح شده‌است. نقطه تقابل میان طرف‌های مذاکره همواره یک موضوع بوده‌است: محل قرار گرفتن تاسیسات غنی‌سازی اورانیوم. این اختلاف ناشی از دو دیدگاه متفاوت به پرونده هسته‌ای ایران است. تهران معتقد است که هیچ ممنوعیتی در چارچوب پیمان‌های بین‌المللی از جمله پیمان عدم اشاعه برای در اختیار داشتن برنامه غنی‌سازی بومی وجود ندارد و ایده ایجاد نهاد بین‌المللی در خاک ایران تنها با هدف برداشتن گام‌های اعتمادساز مطرح می‌شود تا طرف غربی از طریق مشارکت در فرآیند مدیریت و عملیات غنی‌سازی اورانیوم در خاک ایران، از صلح‌آمیز بودن فعالیت‌های هسته‌ای ایران اطمینان پیدا کند.
در طرف غربی اینگونه برآورد می‌شود که ایران نیازی به در اختیار داشتن برنامه غنی‌سازی اورانیوم در خاک خود ندارد و تشکیل کنسرسیوم به معنای گامی اعتمادساز است که ایران با مشارکت در فرآیند مدیریت تاسیسات غنی‌سازی در خارج از خاک خود به شکل تضمین‌شده سوخت هسته‌ای مورد نیاز خود را دریافت کند. این اختلاف نظر باعث شده‌است که ایده تشکیل کنسرسیوم هرگز به عنوان راهکار مورد پذیرش دو طرف عملی نشود.
تحلیل‌گران آمریکا از تمایل دونالد ترامپ و دولتش نسبت به مشارکت کارشناسان و بازرسان آمریکایی در بازرسی و نظارت بر تاسیسات هسته‌ای ایران سخن می‌گویند. مشخص نیست سازوکار مورد توافق برای چنین نظارتی شامل تاسیس یک نهاد جدید باشد یا بر مبنای سازوکارهای بین‌المللی موجود پیش برود. وزیر امور خارجه جمهوری اسلامی ایران در سخنرانی لغوشده‌ای که برای اندیشکده موقوفه کارنگی برای صلح بین‌الملل آماده‌کرده‌بود، پیشنهاد مشارکت آمریکا در توسعه برنامه هسته‌ای ایران را مطرح کرده‌بود. برخی از رسانه‌ها نیز به‌تازگی در مورد گفت‌وگوی ایران و آمریکا برای انعقاد یک قرارداد هسته‌ای مبنی بر ماده 123 قانون انرژی اتمی آمریکا گزارش‌هایی منتشر کرده‌اند.
آمریکا قبلاً چنین توافقی را با امارات متحده عربی البته با شرط مضاعف اجتناب از غنی‌سازی در خاک امارات، امضا کرده‌است و گزارش‌ها حاکی از این است که مذاکراتی با عربستان سعودی نیز برای امضای یک قرارداد مبتنی بر ماده 123 در جریان است که احتمال دارد در سفر پیش روی دونالد ترامپ به عربستان سعودی، پیشرفت‌هایی در آن حاصل شود. برخی از ناظران این احتمال را مطرح کرده‌اند که ممکن است سرنوشت مذاکرات هسته‌ای ایران و آمریکا با توافق آمریکا و عربستان سعودی به هم گره بخورند و نوعی مشارکت سه‌جانبه بین تهران، ریاض و واشنگتن شکل بگیرد.
مشارکت خارجی در تاسیسات ایرانی
دولت‌های غربی ادعا می‌کنند نگران هستند در صورت ایجاد تاسیسات غنی‌سازی حتی تحت مدیریت یا مالکیت خارجی در خاک ایران، ایران هر زمان که خواست این تاسیسات را مصادره کند و پرسنل خارجی را از خاک خود اخراج کند اما بخش اعظم صحبت‌ها در مورد کنسرسیوم مربوط به زمانی بود که ایران هنوز غنی‌سازی اورانیوم با سانتریفیوژهای پیشرفته در مقیاس وسیع را آغاز نکرده‌بود. امروز تاسیسات غنی‌سازی ایران در مرحله‌ای غیرقابل بازگشت از پیشرفت قرار گرفته‌اند و ایده‌های جدید کنسرسیوم، نه به معنای ساخت تاسیسات جدید بلکه به معنای ایجاد فرآیندهای مدیریتی و نظارتی مشترک با دیگر کشورها است. احیای ایده کنسرسیوم، شاید با تمایل عربستان سعودی به ایجاد برنامه غنی‌سازی بومی در خاک خودش بی‌ارتباط نباشد.
اشاره مذاکره‌کننده پیشین هسته‌ای ایران به تشکیل کنسرسیوم کشورهای کرانه خلیج فارس و خبر نیویورک‌تایمز در مورد احتمال مطرح شدن یک کشور عربی منطقه به عنوان شریک ایران در کنسرسیوم غنی‌سازی، از همین موضوع ناشی می‌شود. ایده جدید بر این مبنا است که با مشارکت عربستان سعودی در برنامه غنی‌سازی ایران، واشنگتن با یک تیر دو نشان بزند و هم سازوکار نظارت و بازرسی جدیدی از طریق یک کشور همسایه در برنامه غنی‌سازی ایران ایجاد کند و هم جاه‌طلبی‌های هسته‌ای سعودی را به نحوی کنترل کند.
موضوع کنسرسیوم منطقه‌ای هم در گذشته بارها مطرح شده‌بود. سعود الفیصل، وزیر خارجه وقت عربستان سعودی، سال 1386 پیشنهاد داده‌بود که کنسرسیوم تولید سوخت هسته‌ای با مشارکت ایران و کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس در یک کشور بی‌طرف مانند سوئیس ایجاد شود. البته این پیشنهاد با توجه به اصرار ایران بر قرار گرفتن تاسیسات غنی‌سازی در خاک ایران مورد توجه قرار نگرفت. با این حال در همان دوران هم مقام‌های ارشد ایرانی پیشنهاد می‌دادند که کشورهای دیگر، از جمله کشورهای عربی منطقه، می‌توانند از دانش فنی ایران برای غنی‌سازی بهره‌مند شوند.
محمدجواد لاریجانی، دیپلمات پیشین ایران در همان دوران با این ادعا که آمریکا هرگز حاضر نمی‌شود فناوری صلح‌آمیز هسته‌ای در اختیار کشورهای عربی منطقه قرار دهد، از کشورهایی مانند عربستان دعوت کرده‌بود که به ایران بیایند و از فناوری‌های ایران برای پیشبرد برنامه هسته‌ای خود استفاده کنند. این موضوع در سخنان محمود احمدی‌نژاد، رئیس‌جمهور وقت ایران هم انعکاس یافته‌بود.
موقعیت هسته‌ای کشورهای منطقه نسبت به دو دهه پیش تغییر چشمگیری پیدا کرده‌است. مصر و ترکیه در حال حاضر در آستانه بهره‌برداری از نیروگاه‌های هسته‌ای هستند که روسیه برای آنها ساخته‌است، هرچند برخلاف نیروگاه هسته‌ای بوشهر، دولت‌های مصر و ترکیه نقشی در مدیریت، بهره‌برداری و تامین سوخت نیروگاه‌های‌شان نخواهند داشت و روسیه به صورت کامل بهره‌برداری و مدیریت نیروگاه‌ها را در اختیار دارد. امارات متحده عربی هم در طول سال‌های گذشته بخش بزرگی از نیروگاه براکه را که توسط کره جنوبی و با فناوری آمریکایی ساخته‌شده‌است، مورد بهره‌برداری قرار داده‌است.
در حال حاضر میزان تولید برق هسته‌ای امارات بیش از 5 برابر ظرفیت تولید برق هسته‌ای ایران است. تامین سوخت نیروگاه هسته‌ای امارات نیز توسط کره جنوبی تضمین شده‌است و در عین حال ابوظبی با امضای توافقنامه‌ای با ایالات متحده آمریکا برای همیشه از حق خود برای غنی‌سازی اورانیوم و تولید سوخت هسته‌ای در خاک این کشور چشم‌پوشی کرده‌است.
ایران همین حالا هم صاحب سهم کنسرسیوم است
ایده تشکیل کنسرسیوم تولید سوخت هسته‌ای برای برنامه هسته‌ای ایران قدمتی به اندازه عمر برنامه هسته‌ای ایران دارد. ایران نخستین بار سال 1353، یک سال قبل از انعقاد قرارداد ساخت نیروگاه هسته‌ای بوشهر، وارد ترتیبات تولید سوخت هسته‌ای در اروپا شد. با تشکیل «شرکت فرانسوی-ایرانیِ غنی‌سازی اورانیوم از طریقِ انتشاراتِ گازی (SOFIDIF) که 60 درصد سهام آن متعلق به فرانسه و 40 درصد سهام آن متعلق به ایران بود، وارد کنسرسیوم تولید سوخت هسته‌ای اورودیف (EURODIF) شد. با توجه به سهم 25 درصدی سوفیدیف از این کنسرسیوم، مجموعاً 10 درصد از کل سهام اورودیف به ایران تعلق گرفت. بلژیک، فرانسه، ایران، ایتالیا و اسپانیا سهام‌داران این کنسرسیوم تولید سوخت هسته‌ای بودند.
ایران یک میلیارد و 180 میلیون دلار وام برای توسعه اورودیف در اختیار این نهاد قرار داد. زمانی که تاسیسات اورودیف در فرانسه آغاز به کار کرد، انقلاب اسلامی در ایران پیروز شده‌بود. به این ترتیب اورودیف نسبت به اجرای تعهدات از جمله بازپرداخت وام دریافتی و واگذاری سوخت هسته‌ای و رادیوایزوتوپ‌های دارای کاربرد پزشکی به ایران خودداری کرد. فرانسه مدعی است که قرارداد با ایران در سال 1990 پایان یافته‌است و اورودیف دیگر تعهدی برای واگذاری اورانیوم غنی‌شده به ایران ندارد.
ایران در مذاکرات خود بارها به تجربه تلخ اورودیف اشاره کرده‌است و تاکید می‌کند که عدم ایفای تعهدات اورودیف به بهانه تحریم‌ها، ایران را نسبت به قرار گرفتن تاسیسات غنی‌سازی در خارج از خاک خود بدبین کرده‌است. با این حال ایران در پی بحران پرونده هسته‌ای و آغاز مذاکرات با طرف‌های غربی چند بار ایده تاسیس یک کنسرسیوم تولید سوخت هسته‌ای تحت مدیریت غیرایرانی یا مشترک را در خاک ایران مطرح کرده‌است.
پیشنهاد دو دهه‌ای
یکی از نخستین اشاره‌ها به ایجاد کنسرسیوم غنی‌سازی سوخت هسته‌ای در خاک ایران به سال 1385 بر می‌گردد. علی لاریجانی، دبیر وقت شورای عالی امنیت ملی و مذاکره‌کننده ارشد هسته‌ای ایران در فروردین 1385 در گفت‌وگویی با نشریه فرانسوی لوپوئن گفت: «می‌توان تصور نمود که یک شرکت بین‌المللی تاسیس شده تا این فعالیت‌ها را در بخشی از خاک ایران که به این شرکت واگذار می‌گردد، انجام دهد.
بدین شیوه می‌توانیم به دو هدف خود برسیم. از سویی فعالیت‌های پژوهشی را دنبال و از سوی دیگر برای نیروگاه‌های برق هسته‌ای که قصد داریم بسازیم، سوخت هسته‌ای مورد نیاز را تولید کنیم.» لاریجانی در این مصاحبه در خصوص سازوکار تاسیس چنین شرکتی توضیح داد: «تاسیس شرکتی مشترک را در نظر داریم که سرمایه‌گذاری آن بین چند کشور مانند ما، فرانسه، آلمان و روسیه تقسیم خواهد شد. آن بخش از خاک ایران به این شرکت برای مدت زمانی که باید تعیین شود و می‌تواند بسیار طولانی باشد، اجاره داده خواهد شد.»
مهرماه همان سال محمد سعیدی، عضو تیم مذاکره‌کننده هسته‌ای ایران این بار ایده غنی‌سازی اورانیوم توسط فرانسه در خاک ایران را مطرح کرد. سعیدی، معاون وقت سازمان انرژی اتمی، در گفت‌وگو با یک شبکه رادیویی فرانسوی گفت: «فرانسه رأساً می‌تواند یک کنسرسیوم بین‌المللی برای تولید سوخت هسته‌ای در ایران تشکیل دهد، فرانسه از طریق شرکت‌های هسته‌ای‌اش اورودیف و آره‌وا می‌تواند به شکل ملموس بر فعالیت‌های غنی‌سازی اورانیوم در خاک ایران نظارت کند.»
در این دوران، پیشنهاد متقابل از سوی روسیه مطرح شده‌بود. ایده روسیه تشکیل یک کنسرسیوم بین‌المللی با همکاری روسیه و کشورهای اروپایی در خارج از خاک ایران برای تولید سوخت هسته‌ای و واگذاری محصول به ایران بود. علی لاریجانی در گفت‌وگو با خاویر سولانا، کمیسر وقت سیاست خارجی اتحادیه اروپا تاکید کرد که ایران تنها در صورتی این پیشنهاد را می‌پذیرد که تاسیسات غنی‌سازی مذکور در خاک ایران قرار داشته‌باشد. این موضوع مورد توافق طرف غربی قرار نگرفت، اما به نوشته واشنگتن‌پست براساس تفاهم نانوشته میان خاویر سولانا و علی لاریجانی، مقرر شد که همین پیشنهاد مبنای گفت‌وگوهای بیشتر دو طرف برای رسیدن به یک راه‌حل میانه قرار بگیرد.
هرچند ایده تشکیل کنسرسیوم هرگز جنبه عملی پیدا نکرد، اما محمود احمدی‌نژاد، رئیس‌جمهور وقت ایران در مصاحبه با رسانه‌های خارجی بارها این ایده «سخاوتمندانه» ایران را به عنوان راهکاری برای پایان دادن به اختلاف‌ها عنوان کرد. این ایده بار دیگر در دوران تصدی سعید جلیلی به عنوان مذاکره‌کننده ارشد هسته‌ای ایران مطرح شد. رسول موحدیان‌عطار، سفیر وقت ایران در لندن سال 1387 بار دیگر پیشنهاد تاسیس کنسرسیوم تولید سوخت هسته‌ای را در خاک ایران به‌عنوان پیشنهاد ایران در مقابل «ابتکار جامع» خاویر سولانا، کمیسر وقت سیاست خارجی اتحادیه اروپا مطرح کرده‌بود. پیشنهاد جدید ایران تشکیل چند کنسرسیوم تولید سوخت هسته‌ای در نقاط مختلف دنیا، از جمله ایران بود که به صورت متمرکز توسط طرف‌های خارجی مدیریت و نظارت شوند.
سال 1389 ایران پیشنهاد به‌روزشده‌ای را برای تشکیل کنسرسیوم ارائه داد. علی‌اکبر صالحی، رئیس وقت سازمان انرژی اتمی پیشنهاد داد که کنسرسیوم غنی‌سازی مشترک ایران و روسیه تشکیل شود که در قالب آن بخشی از فرآیند غنی‌سازی در خاک ایران و بخشی از فرآیند غنی‌سازی در خاک روسیه انجام شود و ایران بتواند تحت لیسانس روسیه سوخت مورد نیاز رآکتورهای خود را تولید کند. سرگئی ریابکوف، معاون وزیر خارجه روسیه در واکنش به این پیشنهاد تاکید کرد که روسیه در زمینه غنی‌سازی سوخت هسته‌ای به ایران اعتماد ندارد. وی گفت: «اطلاعاتی را درباره اینکه ایران تصمیم گرفته برای اهداف نظامی، غنی‌سازی کند در اختیار نداریم ولی اعتماد کاملی هم نداریم که کل برنامه هسته‌ای ایران، صلح‌آمیز است. به همین دلیل اظهارات صالحی برای تشکیل کنسرسیوم هسته‌ای با روسیه، نیازمند تحلیل بیشتری است.»
نظارت متقابل
به نظر می‌رسد که مسئله کنسرسیوم در شرایط فعلی، با توجه به پیشرفت برنامه غنی‌سازی بومی ایران تا حدود زیادی منتفی باشد. در واقع اگر قرار باشد نهاد جدیدی تاسیس شود، این نهاد ناظر بر برنامه غنی‌سازی است که تحت مالکیت ایران قرار دارد. به این ترتیب شاید نزدیک‌ترین ایده به تشکیل یک نهاد جدید برای نظارت بر چرخه سوخت هسته‌ای ایران، تکرار تجربه مشترک برزیل و آرژانتین باشد. برزیل و آرژانتین به عنوان دو رقیب منطقه‌ای در دهه 1980 هر دو دارای برنامه‌های هسته‌ای بودند.
با توجه به نگرانی‌ها نسبت به تمایل حکومت نظامیان در برزیل برای ساخت سلاح هسته‌ای، آرژانتین هم در رقابت با همسایه بزرگ خود، برنامه‌هایی را برای توسعه فنی زیرساخت‌های هسته‌ای در سر داشت. این رقابت با تحولات سیاسی در هر دو کشور و تشکیل حکومت‌های دموکراتیک، به نوعی همکاری مشترک برای رفع نگرانی‌های متقابل تبدیل شد. دو طرف تصمیم گرفتند برای اطمینان نسبت به صلح‌آمیز بودن برنامه هسته‌ای یکدیگر، یک نهاد مستقل دوجانبه تشکیل دهند که بر اساس آن بازرسان برزیلی و آرژانتینی بر برنامه هسته‌ای کشور مقابل نظارت کنند و با ارزیابی مواد هسته‌ای موجود و تاسیسات هسته‌ای در خاک دو کشور، از عدم انحراف برنامه هسته‌ای یکدیگر اطمینان حاصل کنند.
در صورتی‌که عربستان سعودی نیز برنامه خود را برای ایجاد چرخه سوخت هسته‌ای بومی در خاک این کشور پیش ببرد، آنگاه تجربه برزیل و آرژانتین در تشکیل نهاد موسوم به آژانس برزیلی-آرژانتینی حسابرسی و کنترل مواد هسته‌ای (ABACC) می‌تواند الگویی قابل قبول برای همکاری تهران و ریاض در حوزه هسته‌ای و برطرف کردن نگرانی‌های طرف مقابل باشد.
بازار