ایران پرسمان - فارس / در حالی که اقتصاد نفت‌محور ایران دهه‌ها منبع اصلی درآمدهای ارزی کشور بوده، اکنون فرصت‌های نوظهور در اقتصاد دیجیتال از جهات مختلف مزیت‌های جدیدی برای رشد پایدار و اشتغال‌زا ارائه می‌دهند. اما آیا ایران آماده است نفت را کنار بگذارد و بر قطار دیجیتال سوار شود؟
اقتصاد ایران برای بیش از یک قرن به نفت وابسته بوده است. صادرات نفت خام، پایه اصلی تأمین ارز، درآمدهای دولت و برنامه‌ریزی‌های کلان اقتصادی کشور را تشکیل داده است. اما در دهه اخیر، ظهور اقتصاد دیجیتال – از فین‌تک و تجارت الکترونیک گرفته تا هوش مصنوعی و بلاک‌چین – افق‌های جدیدی برای کشورها گشوده است.ایران نیز در این مسیر با چالش‌ها و فرصت‌های خاص خود مواجه است.
بازار
مقیاس بازار و سهم از تولید ناخالص داخلی
در حال حاضر، سهم اقتصاد نفتی از تولید ناخالص داخلی ایران بین 10 تا 15 درصد در نوسان است (بسته به میزان صادرات و قیمت نفت).در مقابل، طبق اعلام وزارت ارتباطات، سهم اقتصاد دیجیتال از تولید ناخالص داخلی در سال 1402 حدود 7.5 درصد بوده و هدف‌گذاری برای رسیدن به 10 درصد تا سال 1404 در جریان است.نکته مهم این است که برخلاف نفت که در گرو قیمت‌های جهانی و تحریم‌هاست، رشد اقتصاد دیجیتال بیشتر در گرو سیاست‌گذاری داخلی، سرمایه‌گذاری در زیرساخت و توسعه نیروی انسانی است.
اشتغال‌زایی
صنایع نفتی به‌طور سنتی اشتغال‌زایی مستقیم محدودی دارند. برای نمونه، کل اشتغال مستقیم شرکت ملی نفت ایران و شرکت‌های تابعه حدود 120 هزار نفر تخمین زده می‌شود.
در مقابل، بخش دیجیتال با وجود نوپا بودن، در سال 1402 بیش از 300 هزار شغل مستقیم و غیرمستقیم ایجاد کرده است که شامل برنامه‌نویسان، طراحان، پشتیبان‌های فنی، استارتاپ‌ها و کسب‌وکارهای مبتنی بر اینترنت می‌شود. اقتصاد دیجیتال برخلاف نفت، قابلیت پخش شدن در لایه‌های متعددی از جامعه را دارد و با سرمایه‌گذاری اندک در شهرستان‌ها نیز قابل توسعه است.
مزیت‌های فناورانه و تحریم‌گریزی
فناوری دیجیتال به کشورهای در حال توسعه این امکان را داده تا بدون نیاز به زیرساخت‌های عظیم صنعتی یا منابع زیرزمینی، در زنجیره ارزش جهانی سهم بگیرند. برای کشوری مانند ایران که سال‌هاست درگیر تحریم‌های نفتی و بانکی است، ورود به عرصه‌های دیجیتال مثل ارزهای رمزنگاری‌شده، تجارت پلتفرمی، نرم‌افزارهای صادرات‌محور و خدمات برخط، یک راه‌حل برای کاهش وابستگی به نفت و عبور از گلوگاه‌های تحریم به شمار می‌رود.
ریسک‌پذیری و نوسانات
اقتصاد نفتی همواره با ریسک‌های شدید ناشی از نوسانات قیمت جهانی، تحریم‌ها، و چالش‌های اقلیمی مواجه بوده است. وابستگی بودجه به نفت موجب شده تا با هر کاهش قیمت جهانی، اقتصاد کشور به شدت تحت فشار قرار گیرد. در مقابل، اقتصاد دیجیتال انعطاف‌پذیرتر و متنوع‌تر است. حتی در دوره کرونا، بخش دیجیتال ایران رشد کرد و بسیاری از مشاغل دیجیتال از رکود اقتصادی در امان ماندند.
زیرساخت‌ها و موانع توسعه
با وجود پتانسیل بالای اقتصاد دیجیتال در ایران، موانع متعددی وجود دارد: فیلترینگ، سیاست‌گذاری‌های متناقض، ضعف در سرمایه‌گذاری خطرپذیر، خروج نخبگان، و نبود حمایت کافی از استارتاپ‌ها.
در حالی که زیرساخت فنی مانند اینترنت پرسرعت و دیتاسنترها پیشرفت کرده‌اند، اما فضای کسب‌وکار همچنان پرریسک و غیرقابل پیش‌بینی است.در نقطه مقابل، نفت با وجود تحریم‌ها همچنان دارای زیرساخت‌های تثبیت‌شده، توان مهندسی بومی، و تجربه تاریخی در صادرات است.