ایران پرسمان - هم میهن /متن پیش رو در هم میهن منتشر شده و بازنشرش در آخرین خبر به معنای تاییدش نیست
شهاب شهسواری| مسئله دخالت کمیته‌های غیرمتخصص و غیرپاسخگو با اعضای ناشناخته برای افکار عمومی در تصمیم‌سازی‌های کلان سیاست خارجی، بار دیگر با اظهارات اخیر علی‌اکبر صالحی، وزیر پیشین امور خارجه جمهوری اسلامی ایران بار دیگر مورد توجه رسانه‌ها قرار گرفته‌است. صالحی در مصاحبه اخیرش با رسانه تازه‌تاسیس سینرژی با انتقاد از تشکیل کمیته موازی با وزارت امور خارجه و شورای عالی امنیت ملی برای تصمیم‌گیری در خصوص مذاکرات می‌گوید: «[باید] بگذارند وزارت خارجه کارش را بکند.»
علی‌اکبر صالحی در این مصاحبه می‌گوید: «اگر یک گروه دیگر بگذاریم کنار گروه [وزیر امور خارجه] چه فایده‌ای دارد؟ اینها بهتر از عراقچی می‌دانند که چه خبر است؟ بهتر از آقای تخت‌روانچی می‌دانند چه خبر است؟ بهتر از آقای غریب‌آبادی می‌دانند چه خبر است؟ اینجوری نیست!» او با تاکید بر حضور نیروهای متخصص و توانمند در تیم مذاکرات و وزارت امور خارجه می‌گوید: «دوباره یک کمیته درست کرده‌ایم. شورای عالی امنیت ملی عیبی ندارد، چون یک نهاد بالادستی است اما کمیته‌ای درست کرده‌ایم که یک نفر می‌آید و می‌گوید اینجوری است و آنجوری است…»
موضوع دخالت خارج از دستگاه سیاست خارجی در پرونده مذاکرات هسته‌ای، آذرماه پارسال هم با مصاحبه علی شمخانی، دبیر پیشین شورای عالی امنیت ملی که گفته‌بود «من مسئول پرونده هسته‌ای هستم» برجسته شده‌بود. در آن دوران وزارت امور خارجه بیانیه‌ای صادر و تاکید کرد که مسئولیت مذاکرات بر عهده وزارت امور خارجه است. اما همچنان نگرانی‌ها در مورد دخالت نهادهای غیرتخصصی و فاقد صلاحیت در مورد مذاکرات وجود داشت تا اینکه بار دیگر مصاحبه اخیر علی‌اکبر صالحی این نگرانی‌ها را تشدید کرد.
این نخستین بار نیست که موضوع دخالت کمیته‌های موازی در تصمیم‌سازی‌های مذاکرات مطرح می‌شود. درست از زمان انعقاد برجام تا به امروز، چندین بار کمیته‌هایی علنی و غیرعلنی برای رسیدگی به موضوع اجرای برجام و پس از خروج آمریکا موضوع مذاکرات نجات و احیای برجام تشکیل شده‌است. یکی از جنجالی‌ترین نمونه‌های این کمیته‌ها، کمیته‌ای است که گفته می‌شود با عضویت محمدباقر قالیباف، رئیس مجلس شورای اسلامی، علی شمخانی، دبیر شورای عالی امنیت ملی، سیدعباس عراقچی، معاون سیاسی وقت وزیر امور خارجه و چند نماینده مجلس برای تعیین دستور کار مذاکرات احیای برجام همزمان با آغاز به کار دولت جو بایدن در آمریکا تشکیل شد.
مقام‌های دولت دوازدهم چند بار تاکنون در جلسات علنی و غیرعلنی از عملکرد این کمیته و تصمیم‌هایی که باعث ایجاد مانع در برابر احیای برجام شد انتقاد کرده‌اند. چنین کمیته‌ای بعدها در دوران دولت سیزدهم هم در مذاکرات دخالت می‌کرد. معروف است که اعضای این کمیته دو بار در اسفند 1399 و شهریور 1400 در آستانه امضای توافقی برای احیای برجام، تصمیم‌هایی می‌گیرند که باعث می‌شود مذاکرات با شکست مواجه شود. علی‌اکبر صالحی می‌گوید: «اگر یک نفر در این کمیته حرفی بزند، می‌شود مثل آن دوران آقای [علی] باقری، که می‌گویند [برای احیای برجام] ایشان به نتیجه رسیده‌بود و آقای امیرعبداللهیان هم آماده می‌شد که برود و امضا کند که در آن کمیته بحثی شکل می‌گیرد [و قضیه لغو می‌شود.]»
نهاد غیرپاسخگو
کمیته‌ای که گفته می‌شود مسئولیت سیاست‌گذاری و تصمیم‌سازی برای پرونده مذاکرات هسته‌ای را بر عهده دارد یک نهاد پنهانی و ناشناخته برای افکار عمومی است. دقیقاً کسی نمی‌داند چه کسی در این کمیته عضو است و چه تخصص، گرایش فکری و منصبی دارد. مشخص نیست که تصمیم‌ها در این نهاد به‌صورت رای‌گیری اتخاذ می‌شود یا به صورت اجماعی. برخلاف وزیر امور خارجه که یکی از وزرای کابینه است و هر زمان که مجلس شورای اسلامی اراده کند، برای پاسخگویی به سوالات نمایندگان مردم موظف است به مجلس برود یا حتی به دلیل خطا، استیضاح و برکنار شود، اعضای ناشناخته کمیته هسته‌ای در مقابل مردم پاسخگو نیستند.
تصمیم‌های آنها علنی نیست و هرگز در مقابل تصمیم‌هایی که می‌گیرند در مقابل افکار عمومی و نمایندگان مجلس پاسخگو نیستند. قرار گرفتن کامل مسئولیت اجرای مذاکرات و تصمیم‌گیری در خصوص جزئیات به وزارت امور خارجه، شفافیت در عملکرد مذاکره‌کنندگان را به شکل چشمگیری افزایش خواهد داد و باعث می‌شود که مذاکرات تحت نظارت مستقیم نمایندگان مردم و توسط فردی قابل بازخواست و پاسخگو انجام شود.
علی‌اکبر صالحی در مصاحبه خود می‌گوید: «من احساس می‌کنم آقای عراقچی، نسبت به عراقچی‌ای که قبلاً می‌شناختم محتاط‌تر است و از همه اختیارات وزارتش نمی‌خواهد استفاده کند. من به رئیس‌جمهور هم گفتم که اختیاری از آقا بگیرید، که آقای عراقچی و گروه‌شان [بروند و مذاکره کنند] اینها که نمی‌خواهند خیانت کنند.»
کاهش ریسک‌پذیری
فرد وزیر امور خارجه، به عنوان یک دیپلمات کارکشته که به گفته خودش از سال 1364 که وارد دانشکده وزارت امور خارجه شد تاکنون 40 سال تجربه دیپلماتیک دارد، با استفاده از تجربه ارزشمندی که در این 4 دهه کسب کرده‌است، می‌تواند در گام به گام مذاکرات با ابتکارها، راهکارها و تصمیم‌های فوری مذاکرات را با هدف پیشبرد منافع و مصالح ملی جلو ببرد.
در مورد دستور کار عمومی مذاکرات و خطوط قرمز، نهاد بالادستی، یعنی شورای عالی امنیت ملی، وجود دارد که به صورت مستقیم این دستورالعمل‌ها را با تصویب بالاترین مقام کشور در اختیار وزیر امور خارجه قرار می‌دهد. اما وابستگی وزیر امور خارجه به کمیته موازی، باعث می‌شود هر ابتکار و تصمیمی به جای تصمیم‌گیری فوری، نیازمند مشورت با کمیته باشد. وزیر امور خارجه مجبور می‌شود در هر بزنگاه مذاکرات را متوقف کند تا ابتکار خود را با کمیته در میان بگذارد و مشخص نیست که اعضای کمیته تا چه اندازه با رویکرد وزیر موافق باشند.
بدون تردید وزیر امور خارجه کشور، یکی از معتمدترین دیپلمات‌های کشور است که با یکی از بالاترین آرا در میان وزرای کابینه از سد رای اعتماد مجلس شورای اسلامی رد شده‌است و با 4 دهه تجربه دیپلماتیک، می‌تواند مسئولیت تصمیم‌های خود در حین مذاکرات را بپذیرد. کمیته موازی باعث کُند شدن فرآیند مذاکرات، کاهش ریسک‌پذیری دیپلمات‌ها برای ارائه راهکارها و ابتکارها و نشان دادن انعطاف به موقع می‌شود. سیدعباس عراقچی، وزیر امور خارجه، در کتاب «قدرت مذاکره» به خوبی اشاره می‌کند که گاهی صرف زمان و موقعیت نشان دادن انعطاف یا ارائه ابتکار، می‌تواند باعث موفقیت یا شکست مذاکرات شود.
فقدان تخصص
علی‌اکبر صالحی در مصاحبه اخیر خود می‌گوید: «الان... آقای عراقچی که وزارت خارجه را در اختیار دارد و آدم‌های پرمایه‌ای در آنجا هستند، از سیاستمدار گرفته تا حقوق‌دان و هر جور تخصصی در وزارت خارجه پیدا می‌شود، احتیاج نیست که کمیته دیگری بگذارند و تعدادی از اینور و آنور باشند که این کمیته تعیین تکلیف کند. دقیقاً مشخص نیست در کمیته‌ای که گفته می‌شود مسئولیت سیاست‌گذاری در خصوص مذاکرات را بر عهده دارد چه کسانی عضویت دارند.» واقعیت این است که بسیاری از مدعیان «مسئولیت پرونده هسته‌ای» تخصص چندانی در حوزه دیپلماسی ندارند.
دیپلمات‌ها از ابتدای کارشان با دیدگاه جامعی به مسائل بین‌المللی آشنا می‌شوند، آنها نه‌تنها منافع ملی و نحوه مذاکره را می‌آموزند، بلکه به خوبی با پویایی‌های ژئوپلیتیک و ژئواستراتژیک جهان هم آشنا هستند. شاید اگر کمیته‌ای وجود نداشت و وزیر امور خارجه شخصاً تصمیم‌گیر بود، در ماه‌های ابتدای جنگ اوکراین یک دیپلمات کارکشته به سادگی در دام توهم «زمستان سخت اروپا» نمی‌افتاد و تصور نمی‌کرد که اروپایی‌ها به دلیل جنگ اوکراین حاضر هستند امتیازهایی بسیار فراتر از برجام به ایران بدهند تا از انرژی و نفت ایران بهره‌مند شوند. فوت و فن مذاکره و دیپلماسی، یک مبحث کاملاً تخصصی است که از سال‌ها تجربه و تحصیل حاصل می‌شود.
هرچند حضور کمیته‌های مشورتی و اعلام نظر از سوی نهادها و بخش‌های مختلف کشور می‌تواند به تصمیم‌گیری صحیح‌تر دیپلمات‌های کشور کمک کند، اما همانگونه که علی‌اکبر صالحی، وزیر خارجه پیشین کشور می‌گوید باید گذاشت وزارت امور خارجه کارش را بکند. بهترین فرد برای در اختیار گرفتن مسئولیت مذاکرات شخص وزیر امور خارجه است که تحت نظارت مستقیم شورای عالی امنیت ملی و رئیس‌جمهور می‌تواند از تجربه و اختیار خود برای رسیدن به بهترین نتایج برای منافع، مصالح و عزت کشور تلاش کند.
بازار ![]()