بزرگنمايي:

ایران پرسمان - تسنیم / اگر خواننده حرفه‌ای کتاب نباشید؛ احتمالا وقتی به داستان نویسان عرب زبان فکر می‌کنید نام‌هایی چون نجیب محفوظ، غسان کنفانی، جبران خلیل جبران، حلیم برکات و ... را به یاد می‌آورید، نویسندگانی که همه مرد هستند و در سطح جهانی هم بسیار شناخته شده است. این درحالی است که شاید مشهورترین زن نویسنده از نسل گذشته ادبیات عرب، آسیه جبار باشد، یک الجزایری فرانسوی که چند بار تا مرز دریافت جایزه ادبی نوبل پیش رفت اما او اگرچه به نسبت تبار عرب بود، به زبان فرانسوی می‌نوشت و عضو فرهنگستان فرانسه هم بود به همین دلیل شهرت جهانگیر او در زمان حیات، به پای ادبیات عرب نوشته نمی‌شود.
اما این صحنه در ادبیات امروز نویسندگان عرب، عوض شده است. زنان نویسنده به سرعت درحال کسب جایگاه‌های برتر و عقب راندن مردان هستند. اگر بخواهیم چهره‌های مشهور ادبیات داستانی عربی را لیست کنیم، قطعاً در بین آنها نام چند زن قرار خواهد گرفت. اما ویژگی‌های این چهره‌های نوآمده چیست؟ چرا به این سرعت توانستند در سطح جهان مطرح شوند و آیا ادبیات در کشورهای عربی، شاهد یک نوع پوست اندازی است؟
دگرگونی چهره جامعه ادبی عرب
زنان نویسنده عرب زبان غالباً دارای چند ویژگی شخصیتی و اشتراکاتی در مضمون داستان‌هایشان هستند.
نخستین ویژگی آنان این است که اغلب آنها دارای تحصیلات عالی در دانشگاه‌های مشهور جهان هستند، تحصیلات عالی، باعث شده است دغدغه‌های روشنفکری و آشنایی با جریان‌های فکری روز جهان در آثار این نویسندگان بازتاب داشته باشد. در کنار تحصیل، آشنایی با زبان‌های مختلف جهان و امکان برقراری ارتباط مستقیم با ادبیات کشورهای مختلف جهان، باعث شده است آنان بتوانند تجربه‌های روز ادبیات جهان را از نزدیک ببینند و درک کنند و همین باعث ارتقای کیفی آثار نویسندگان زن عرب شده است. این نکته را هم باید در نظر داشت که اقامت برخی از این نویسندگان در کشورهای اروپایی باعث شده است، تیغ سانسور در کشورهای عربی که فضای سیاسی و اجتماعی بسته‌ای دارند، به آثار و کتاب‌های این نویسندگان نرسد و به همین دلیل شاهد موجی از آثار انتقادی به قلم نویسندگان عرب زبان چه زن و چه مرد هستیم، که پیشتر امکان انتشار نداشت.
اما این همه ماجرا نیست چرا که ویژگی دیگری که در آثار اغلب آنان مشاهده می‌شود، تلاش برای نقد جامعه و موضع‌گیری در نزاع تاریخی سنت و مدرنیسم در کشورهای عربی است.این نقد البته در موارد زیادی (برخی استثناها را که کنار بگذاریم) از موضع و منظر دفاع از مدرنیسم غربی صورت می گیرد. چنانکه گفتیم بسیاری از این نویسندگان سالهاست در کشورهای اروپایی یا آمریکا زندگی می‌کنند و حتی برخی از آنها همچون رندا جرار(نویسنده آمریکایی – فلسطینی) اصلاً زاده خانواده‌های عرب در کشورهای غربی هستند ، زبان اصلی شان عربی نیست و در حقیقت شهروندان کشورهای غربی محسوب می‌شوند، به همین دلیل مروج سبک زندگی غربی هستند و در داستان هایشان به سنت های دیرپایه جوامع خود می‌تازند. برخی از آنان چون رجاء محمد عالم آنقدر در این راه تندروی کرده‌اند که سنت‌های بعضاً اشتباه جوامع عربی را یکسره به پای اسلام نوشته‌اند و در داستان هایشان باورهای دینی و سبک زندگی اسلامی را مورد هجمه قرار داده‌اند.معمولاً این نویسندگان ضد اسلامی با عنوان مدافع حقوق زنان در کشورهای غربی مورد توجه و رجوع رسانه‌ها نیز قرار می‌گیرند و همین موضوع به شهرت آنان در غرب کمک می‌کند.
بیشترنویسندگان زن مشهور ادبیات داستانی امروز عرب، گرایش‌های تند یا ملایم فمینیستی دارند و به موضوع نقض حقوق زنان در کشورهای خود پرداخته‌اند اما در این نگاه و موضع‌گیری، زندگی زن غربی الگوی مطلوب و مورد نظرشان بوده است. به همین دلیل داستان‌های این نویسندگان، عملاً الگویی برای سبک زندگی غربی برای جوامع شرقی و عربی هم هست و دلیل مطرح شدن این آثار در کشورهای غربی و تبلیغات آنها برای تبدیل کردن این کتاب ها به آثاری جهانی هم می‌تواند همین نکته باشد.
همچنان که گفتیم، یکی از عمده‌ترین دلایل مطرح شدن نام این گونه نویسندگان و پیدا کردن مخاطبان قابل توجه، حمایت و توجه رسانه‌ای از این نویسندگان است. رسانه‌های مختلف غربی همیشه آثار این گروه از داستان‌نویسان را به خوبی و با برنامه‌ریزی بازتاب داده و مطرح کرده‌اند. در این میان جوایز ادبی نیز برای کامل کردن این حمایت رسانه‌ای همیشه داستان نویسان زن غرب‌گرای عرب زبان را مورد حمایت و لطف خود قرار داده‌اند. قراردادن نام چندین نفر از این نویسندگان در فهرست جوایز معتبری چون بروکرمن و راه‌اندازی جایزه بوکر عربی به صورت مجزا و توجه ویژه به زنان داستان‌نویس، باعث شده است این افراد همواره در تبلیغات سیاسی و فرهنگی رسانه‌های غربی جایگاه برجسته‌ای داشته‌باشند و به همین دلیل برای مخاطبان نیز آشنا باشند.
در اینجا با گروهی از این نویسندگان مشهور ادبیات داستانی عرب آشنا می‌شویم:
احلام مستغانمی
گفته می‌شود ‌این نویسنده الجزایری، محبوب ترین رمان نویس زنده جهان عرب است و این شهرت بخصوص مدیون رمان پرسر و صدای خاطرات تن (ذاکره الجسد) است که بحث‌های درازدامنی را در محافل ادبی و فرهنگی جهان عرب برانگیخته است. این کتاب را نشر افراز با ترجمه رضا عامری منتشر کرده است. مستغانمی‌ که در رشته علوم اجتماعی از دانشگاه سوربن فرانسه دکترا دارد، با سه‌گانۀ خاطرات تن (1993)، آشفتگی حواس (1997) و رهگذرِ بالین (2003) به شهرت قابل توجهی در جهان عرب دست یافت. پس از آن، فراموشی دات کام (2009) و مشکی برازندۀ توست (2012) هم بر محبوبیت او افزود. مجله آمریکایی فوربس (forbes) مستغانمی ‌را یکی از ده زنِ اثرگذارِ جهان عرب است و در زمینه ادبیات هم در جایگاه نخست دانسته است و مجلۀ Arabian Business هم سه سال متوالی (از 2006 تا 2008) نام احلام مستغانمی‌را در میان 100 شخصیت مطرح عرب (رتبۀ 49) قرار داد.
خاطرات تن یک عاشقانه است و به همین دلیل احتمالاً مخاطبانی را که به دنبال متون احساسی هستند، جذب می‌کند اما این همه چیز این رمان محبوب نیست بلکه روایتی است از آرزوهای ناکام مردم الجزایر در هنگام انقلاب برای استقلال این کشور و در نگاهی فراتر، ناکامی‌ مستمر جهان عرب در بهبود وضعیت خود.
هدی برکات
زمانی که نامزد دریافت جایزه من بوکر جهانی در سال 2015 و برندهٔ جایزهٔ بوکر عربی در سال 2019 شد، مورد توجه قرار گرفت. او به عنوان یک رمان‌نویس فمینیست که در یک خانواده مسیحی مارونی بزرگ شده است، زبان تندتری در انتقاد از جامعه عربی و فرهنگ اسلامی‌دارد و به همین دلیل عجیب نیست که نویسنده نخستین رمان عربی«سنگ خنده» است که شخصیت اول آن یک مرد همجنسگراست.
این نویسنده 70 ساله لبنانی که ادبیات فرانسوی خوانده است و در پاریس زندگی می‌کند، جوایز زیادی گرفته و به عنوان یک نویسنده تراز اول به شدت مورد توجه محافل ادبی و رسانه‌ای بوده است و البته مهمترین جایزه ای هم که برده است، جایزهٔ بوکر عربی برای رمان «پست شبانه» بوده است. البته این جایزه، نخستین جایزه خانم برکات نبود، «ملکوت این زمان» او به مرحله نخست نامزدهای جایزه بوکر عربی در سال 2013 راه یافت و در سال 2015 نامزد جایزه من‌بوکر بین‌الملل شد. او در سال 2000 نیز جایزه نجیب محفوظ را برای رمان «نگهبان آب» و جایزه سلطان العویس را در سال 2018 از آن خود کرد. دولت فرانسه نیز دو مدال عالی‌رتبه را برای نگارش رمان‌های «سنگ خنده»، «اهل عشق» و « نگهبان آب» به وی اهدا کرده است.
همین رمان «پست شبانه» که در جهان عرب به شدت مورد توجه قرار گرفت، در ایران توسط سید حمیدرضا مهاجرانی (نشر ثالث) و منصوره احمدی جعفری(مانیا هنر) ترجمه شده است.
غاده السمان
احتمالا خوانندگان ایرانی، غاده السمان را با مجموعه‌های شعرش به ترجمه دکتر عبدالحسین فرزاد بشناسند اما این چهره فرهنگی سوریه که پدرش زمانی رییس دانشگاه سوریه و وزیر آموزش و پرورش بوده است، علاوه بر شعر در داستان نویسی هم چهره مهمی‌در ادبیات زنان عرب زبان است.
او که دکترای ادبیات انگلیسی از دانشگاه لندن دارد و در پاریس زندگی می‌کند. رمان‌هایش هم مانند مجموعه شعرهایش مشهور است. «بیروت 75» (مترجم سمیه آقاجانی ، نشر ماهی)، کابوس‌های بیروت(ترجمه احسان موسوی‌خلخالی، نشر نی) از این جمله‌اند.
غاده السمان به دلیل اینکه در تمام مدت زمان فعالیت هنری و ادبی، به کار روزنامه‌نگاری هم مشغول بوده‌است، گاه برخی کارهایش دارای جنبه ژورنالیستی زیادی است و باعث شده بر شهرتش افزوده شود. مثلاً وقتی در سال 1992کتاب «نامه‌های غسان کنفانی به غاده السمان»، را منتشر کرد باعث جنجالی در عرصه فرهنگی و سیاسی جهان عرب شد چرا که غسان کنفانی به عنوان یک اسطوره در مبارزات مردم فلسطین مطرح بود و چهره دیگری که از او به واسطه انتشار این نامه‌ها در سطح افکار عمومی‌ ساخته شد، مطلوب روشنفکران ملی گرای فلسطینی نبود.
رجاء محمد عالم
رمان‌نویس اهل سعودی در سال 1956 در مکه به دنیا آمد و در سال 2011 توانست جایزه بوکر عربی را برای کتاب «طوق کبوتر» به دست آورد. او در سال 1980 در دانشگاه ملک عبدالعزیز جده در رشته ادبیات انگلیسی تحصیل کرد و به استخدام روزنامه الریاض درآمد و بعد از مدتی کار در مشاغل دیگر به نویسندگی روی آورد و در مدت کوتاهی مشهور شد.
دولت عربستان سعودی انتشار برخی از آثار او را که رگه‌های ضد مذهبی داشت، به زبان عربی ممنوع کرد و برای همین به زبان انگلیسی روی آورد. او در داستان‌های بعدی‌اش، بیشتر به نویسنده ای ضد مذهب تبدیل شد و سعی کرد با پررنگ کردن این وجه از شخصیت ادبی خود، توجه مخاطبان را ببرانگیزد. او را می‌توان نماینده گرایش تندروی فمینیسم در جهان عرب به شمار آورد که حملاتش تنها به ساختارها و قوانین تبعیض آمیز علیه زنان محدود نیست بلکه همه وجوه جامعه، فرهنگ و سنت‌های آن را زیر سوال برده است و به همین دلیل، بیشتر از آنکه بخاطر قدرت نویسندگی‌اش مورد توجه باشد، به دلیل موضعگیری‌هایش در حوزه حقوق زنان و ستیز علیه باورهای مذهبی جنجال آفرین بوده است.
جوخه الحارثی
او که دکتری ادبیات عربی از دانشگاه ادینبرا دارد، از معدود نویسندگان جهان عرب است که در کشور خود زندگی می‌کند. کتاب او به نام «دختران مهتاب» در زبان انگلیسی به نام «اجرام آسمانی» ترجمه و به یکی ازپرفروش ترین رمان‌های آمریکا تبدیل شده است. او نخستین نویسنده عرب برنده بوکر بین‌المللی است و رمانش به تغییرات اجتماعی در کشور عمان و زندگی سه خواهر می‌پردازد که در مناطق روستایی این کشور زندگی می‌کنند. این کتاب توسط نرگس بیگدلی(نشر افراز) ومعین سالمی‌(انتشارات نگارتابان) به فارسی ترجمه شده است.
امیره غنیم
نویسنده ای که بیشتر در جامعه یک چهره پژوهشگر و آکادمیک است، دکترای زبان شناسی و نویسنده چندین مقاله و مدرس رشته‌های زبان شناسی، دستور باستان و معناشناسی. همین مطالعات و پژوهش‌های دانشگاهی او را وادار به خواندن رمان‌های برخی نویسندگان تونسی کرد و کم کم خودش احساس کرد می‌تواند داستان بنویسد و اینچنین شد که رمان نویسی را تجربه کند و امروز یکی از مشهورترین نویسندگان نسل جدید ادبیات عربی است. او متولد 1978در تونس است و اگرچه رمان نویس کم کاری است، دومین رمانش یعنی نازلت دارالاکابر او را در جایگاهی تثبیت شده قرار داد و نامزد جایزه بوکر عربی در سال 2021 شد.
کارهای او اگرچه نسبت به همدوره ای‌هایش بیشتر به سنت‌های ادبی زبان عربی وفادار است، همچنان در حول و حوش سوالات مهم جامعه عرب زبان بخصوص تونسی‌ها می‌چرخد، دعوای میان سنت و مدرنیسم، جایگاه تونس در جهان امروز و در میان کشورهای عربی و باز جایگاه جامعه زنان در این کشور.
امیره غنیم اخیرا از ترجیح خود برای تبدیل کتاب به فیلم سخن گفته است و به نظر می‌رسد او تصمیم دارد باب جدیدی را در ادبیات زنان عرب ایجاد کند، فتح سینما بعد از ادبیات!
اهداف سوئیف
رمان نویس مصری که مدرک دکترای رشته زبان شناسی از دانشگاه لنکستر انگلیس دارد و یکی از رمان‌های مشهورش به نام «جغرافیای عشق» در فهرست نامزدهای دریافت جایزه بوکر قرار گرفت. این کتاب با ترجمه زهرا نوربخش (نشرمهراندیش) به فارسی ترجمه شده است. این نویسنده که زبان اصلی داستان نویسی اش، انگلیسی است از جمله هنرمندانی است که در حوزه فلسطین بسیار فعال است و جشنواره ادبیات فلسطین را از سال 2008 بنیاد گذاشته است.
هیفا بیطار
از سرشناس ترین نویسندگان سوری است که موضوع رنج‌های زنان عرب در جامعه مردسالار کشورهای عربی مضمون اصلی نوشته‌های اوست. او که یک پزشک متخصص چشم است، داستان نویس پرکاری هم هست و البته یکی از مخالفان سرسخت دولت سوریه هم هست. صادق طالبی مازندرانی رمان « خاطرات زن مطلقه» را که از مشهورترین داستان‌های اوست در انتشارات آفرینه ترجمه و منتشر کرده است. همچنین کتاب «کام آخر» وی با ترجمه سمیه آقاخانی در انتشارات امین الضرب منتشر شده است.
رندا جرار
از نسل جدید نویسندگان دو تابعیتی عرب زبان که موضوع مهاجران و اقلیت‌های نژادی، درون مایه اصلی آثار وی را تشکیل می‌دهد. او نویسنده‌ای صریح اللهجه و البته عجیب و غریب است و برخی مقالات و نوشته‌هایش با اتهام‌هایی چون گرایش‌های نژادی یا توهین به اشخاص رو به رو شده است. او که در کارنامه کاری اش جایزه معتبر کتاب آمریکا را دارد، فعالیت‌های اجتماعی بسیاری برای ایجاد وحدت و شخصیت اجتماعی میان جامعه رنگین پوستان آمریکا را راهبری می‌کند.