چاپ

ایران پرسمان - معنا و حقیقت شرح صدر چیست؟
سوال
معنا و حقیقت شرح صدر چیست؟
پاسخ
پاسخ در چند محور ارائه می شود:
1. معنای شرح صدر: شرح صدر، عبارت است از استعداد دریافت معارف و حقایق. وقتی این استعداد در کسی پدید می آید، انوار معرفت الهی در دل او می تابد، لذا گفته اند: شرح صدر آن است که در سه مرحله، سه نوع نور، نصیب انسان می شود: نور عقل در آغاز راه، نور علم در وسط مسیر سلوک و نور عرفان در پایان مسیر. در نتیجه در پرتوی این انوار، انسان به درک و شهود بسیاری از حقایق دست می یابد و بسیاری از حجاب ها از جلوی چشم او کنار می رود و او می تواند برخی از عوالم ملکوت را مشاهده کند و باطن پدیده ها را ببیند. و به همین مساله کلام نورانی رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله ـ اشاره دارد؛ ایشان می فرمایند: «اتقوا فراسته المومن فانه ینظر بنور الله» یعنی از فراست و دید نافذ مؤمن پرهیز کنید و مواظب باشید که مؤمن با نور الهی می تواند بسیاری از امور را ببیند.[1]
2. مفهوم شرح صدر از منظر قرآن و روایات: در قرآن کریم درباره‌ مسئله شرح صدر، در چند مورد سخن گفته شده است که به ترتیب به نمونه هایی از آن اشاره شده و مفهوم قرآنی آن بازگو می شود:
الف) خداوند خطاب به پیامبر اسلام ـ صلی الله علیه و آله ـ فرمود: «الم نشرح لک صدرک»[2] آیا برای تو سینه ات را نگشادیم. علامه طباطبایی می گوید: شرح صدر عبارت است از بسط سینه و جان آدمی با نور الهی و آرامشی که از جانب خداوند، نصیب انسان می شود.
از مجموع آیات سوره انشراح و نحوه بیان و ترتیب آیات آن سوره، معلوم می شود که مراد از شرح صدر در آیه یاد شده، آن است که دل و جان رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله ـ به گونه ای بسط و گسترش وجودی یافته بود که نه تنها همه‌ معارف وحی به او القا می شد و او به طور کامل دریافت و تبلیغ می کرد، بلکه تمام رنج هایی که از این ناحیه بر آن حضرت پدید می آمد، به آسانی تحمل می کرد؛ بدین معنا که نفس مقدس آن حضرت کاملاً مستعد دریافت همه فیض الهی و انجام وظیفه خطیر رسالت شده بود.[3]
نکته‌ دیگر که باید اشاره شود، این است که شرح صدر در این آیه، به معنای کنایی، عبارت از توسعه دادن به روح و فکر پیامبر ـ صلی الله علیه و آله ـ است. این توسعه، می تواند مفهوم وسیعی داشته باشد که هم وسعت علمی پیامبر ـ صلی الله علیه و آله ـ را از طریق وحی و رسالت شامل گردد و هم بسط و گستردگی تحمل و استقامت او در برابر لجاجت ها و کارشکنی های دشمنان و مخالفان.[4]
نکته‌ دیگر در مفهوم شرح صدر در این آیه، آن است که از پیامبر خدا ـ صلی الله علیه و آله ـ روایت شده که فرمود: من به خداوند عرض کردم که برخی پیامبران ـ علیهم السلام ـ پیشین را به تصرف در باد، قدرت دادی و جریان به کار اندازی باد را به طور معجزه گونه در اختیار آن ها گذاشتی، و به بعضی دیگر قدرت زنده کردن مردگان اعطا فر مودی. خداوند به من فرمود: ترا به نعمت شرح صدر نائل کردم.[5] عده ای از مفسرین گفته اند: از این روایت به دست می آید که شرح صدر پیامبر اسلام ـ صلی الله علیه و آله ـ بالاتر از معجزه انبیاء پیشین ـ علیهم السلام ـ بوده است.[6]
ب) حضرت موسی ـ علیه السلام ـ به خداوند عرض کرد: «رب اشرح لی صدری»[7] یعنی خداوندا سینه مرا بسط و گسترش عنایت کن. در این آیه نیز آموزه شرح صدر مطرح شده و حضرت موسی از خداوند خواسته است، حالا که مرا به امر خطیر رسالت از یک سوی و مبارزه با فرعون از سوی دیگر، موظف ساخته ای، شرح صدر را نصیب من نما، تا در این ماموریت حساس موفق باشم. مراد آن است که جریان رسالت و نبوت و همچنین مبارزه با طاغوت و مدیریت جامعه و امت هر کدام نیازمند شرح صدر است، چون دریافت معارف وحی و انجام ماموریت با طاغوت، هر دو روح بزرگ، فکر بلند و عقل توانا و به تعبیر قرآن، شرح صدر و گشادگی سینه لازم دارد.[8] همچنین در بخش انجام ماموریت الهی و اداره امت و حکومت، مهم ترین سرمایه، شرح صدر، تحمل و بردباری، استقامت و شهامت است؛ لذا امیر مومنان ـ علیه السلام ـ در نهج البلاغه در جمله زیبایی فرمود: «آله الریاسه سعه الصدر»[9] وسیله رهبری و ریاست، سینه گشاده است. در مجموع در این آیه و کلام امیر مومنان ـ علیه السلام ـ در نهج البلاغه، شرح صدر به عنوان بهترین وسیله موفقیت در انجام ماموریت الهی معرفی شده است. پس یکی از معانی شرح صدر از نظر قرآن و نهج البلاغه، همان تحمل بار سنگین و صبر و مقاومت در پیش برد هدف است.
ج) در آیه دیگر خداوند، شرح صدر را به عنوان بهترین موهبت الهی یاد کرده و فرمود: «فمن یرد الله ان یهدیه یشرح صدره الاسلام»[10] یعنی آن کسی که خدا بخواهد هدایت کند، سینه او را برای پذیرش اسلام گشاده می سازد.
مفسرین گفته اند: مراد از صدر در این آیه، روح و فکر آدمی است و شرح همان وسعت روح و بلندی فکر و گسترش افق عقل آدمی است؛ زیرا پذیرا شدن حق، احتیاج به گذشت ها و ایثار فراوان دارد و این کار جز از افرادی که صاحب روح وسیع و فکر بلندند ساخته نیست. هنگامی که این آیه نازل شد از رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله ـ پرسیدند: که شرح صدر چیست؟ حضرت فرمود: «نور یقذفه الله فی قلب من یشاء، فینشرح له صدره و ینفسح» یعنی نوری است که خدا در قلب هر کس بخواهد می افکند و در پرتو آن روح او وسیع و گشاده می شود. از حضرت دوباره سوال شد نشانه شرح صدر چیست؟ حضرت فرمود: «نشانه آن توجه به سرای جاودان و دامن بر چیدن از زرق و برق دنیا و آماده شدن برای مرگ است.»[11]
با توجه به این حقیقت، یکی از معانی شرح صدر، از منظر قرآن و روایات، این است که انسان در برابر خداوند تسلیم باشد و هر کس که تسلیم و انقیادش در مقابل احکام و عقاید دینی بیشتر است، در واقع شرح صدر بیشتری دارد و هر اندازه که عمل صالح بهتر و بیشتر از انسان پدید آید، نشانه شرح صدر بیشتر اوست، چه اینکه بر اساس آیه یاد شده، شرح صدر به مفهوم توسعه و زمینه‌ بیشتر داشتن برای دریافت علم و معرفت و حقایق وحی آسمانی نیز است.[12]
3. نمونه هایی از شرح صدر بزرگان یا افراد عادی، با توجه به بند 1 و 2 «چیستی شرح صدر و مفهوم قرآنی و روائی آن» باید گفت: نمونه های فراوانی می توان از شرح صدر که نصیب برخی بزرگان شده، ارائه کرد؛ همچنین شرح صدر به مفهوم تاثرگذار در مسایل اجتماعی نیز نمونه های فراوان دارد که به طور خلاصه، در دو محور جداگانه نمونه هایی ارائه می شوند:
الف: در بخش شرح صدر، به مفهوم دریافت معارف، از جمله جریانی که برای محمد تقی مجلسی رخ داده است بسیار مفید و آموزنده است. ایشان می گوید: هنگامی که من مشغول ریاضت بودم و به مطالعه کتاب های تفسیری نیز مشغول بودم، تا از فرصت سیر و سلوک از معارف قرآنی نیز بهره مفید ببرم؛ شبی در حالت بین خواب و بیدار «حالت منامیّه: حالت معنوی و عرفانی» قرار داشتم، خدمت پیامبر اکرم ـ صلی الله علیه و آله ـ مشرف شدم و با خود فکر کردم که در این فرصت خوب است، بهتر به صفات و کمالات آن حضرت تماشا و دقت نمایم هر چه بیشتر و بهتر درباره او دقت می کردم، عظمت و انوار او بیشتر برای من ظاهر می شد، به طوری که فضای آسمان را مملو از جلوه های اوصاف او یافتم، در همین حال از آن حالت بیرون آمدم، لکن در باطن خود این حقیقت را یافتم که قرآن کریم صورت مکتوب اوصاف و کمالات سید انبیاء محمد ـ صلی الله علیه و آله ـ است، پس باید در آیات آن بیشتر دقت کنم، بعد از این جریان هر گاه به آیات قرآن مراجعه می کردم، امواجی از معارف مرا در خود فرو می برد، تا این که یک وقت دریایی بی نهایت از معارف و علوم به صورت ناگهانی بر قلب من افاضه شد.[13]
ب: درباره شرح صدر به مفهوم دیگر آن، یعنی تحمل شداید و سختی ها در راه پیش برد اهداف الهی و یا مبارزه با ستمگران و یا اداره‌ جامعه و امت اسلامی به نظر می رسد، در میان افراد غیر معصوم نحوه عمل کرد مصلح بزرگ معاصر حضرت امام خمینی (ره) سرمشق و نمونه ای بسیار آموزنده و مناسب است که موسی گونه به جنگ طاغوت زمانش رفت و با شرح صدر و تحمل ناملایمات مختلف، قبل از پیروزی انقلاب و بعد از آن در انجام وظایف الهی خود موفق شد.
4. روش های ترویج شرح صدر در جامعه: با توجه به معنای شرح صدر که در بند 1 و 2 مطرح شد، به نظر می رسد بهترین روش را باید از طریق سخنان معصومین ـ علیهم السلام ـ و سفارشات علمای بزرگ به دست آورد و دید که آنها برای تحصیل و ترویج شرح صدر، به هر دو معنای علمی و عملی آن چه گفته اند و چه گونه عمل کرده اند.
پی نوشت ها:
[1] . سجادی، سید جعفر، فرهنگ اصطلاحات عرفانی، تهران، نشر کتابخانه طهوری، 1370 ش، ص 503.
[2] . انشراح/ 1.
[3] . طباطبایی، سید محمد حسین، تفسیر المیزان، تهران، نشر دارالکتب الاسلامیه، 1379 ش، ج 20، ص 449.
[4] . مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، نشر دارالکتب الاسلامیه، 1379 ش، ج 27، ص 122.
[5] . طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان، بیروت، نشر دارالمعرفه، بی تا، ج10، ص 508.
[6] . مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، نشر پیشین، ج 27، ص 123.
[7] . طه/ 25.
[8] . طباطبایی، سید محمد حسین، تفسیر المیزان، نشر پیشین، ج 14، ص 157؛ و مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، نشر پیشین، ج 13، ص 186.
[9] . نهج البلاغه، حکمت 176.
[10] . انعام/ 125.
[11] . مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج 5، ص 436 و ص 335، مجمع البیان، ج 4، ص 363.
[12] . طباطبایی، سید محمد حسین، تفسیر المیزان، نشر پیشین، ج 7، ص 362.
[13] . روضه المتقین فی شرح من لا یحضره الفقیه، قم، نشر فرهنگ اسلامی، 1399 ق، ج 13، ص 127.
معنا و حقیقت شرح صدر چیست؟ / مرکز مطالعات و پاسخگویی به شبهات حوزه علمیه قم