چاپ

ایران پرسمان - اعتماد / « وظیفه حکومت در تامین معیشت مردم از نگاه قرآن » عنوان سرمقاله روزنامه اعتماد نوشته محمود حبیبی است که می‌توانید آن را در ادامه بخوانید:
این روزها به دلیل تحریم‌های خارجی و سوءتدبیر در مدیریت اقتصادی کشور، فشارهای زیادی به اقشار آسیب‌پذیر جامعه وارد شده است. وزارت محترم اقتصاد نیز هیج برنامه مدونی برای برون‌رفت از شرایط موجود ندارد و قیمت مواد اولیه و نیازهای ضروری مردم روز به روز در حال افزایش است. این در حالی است که در آینه اسلام، فقر سزاوار نکوهش بوده و بسترساز کژاندیشی و برخی ناهنجاری‌های اجتماعی است. همچنین مجموعه‌ای از ناآرامی‌های روحی و جسمی در سطوح فردی و اجتماعی از آن زاییده می‌شود. بدین‌سان، فقر تهدیدی جدی برای ارزش‌های جامعه دینی است که ثبات آن را از میان می‌برد. با این مقدمه، در این یادداشت به بررسی و تحلیل وظیفه حکومت اسلامی در تامین معیشت مردم از دیدگاه قرآن کریم می‌پردازیم. در مجموعه قرآن کریم آیات فراوانی در ارتباط با وظیفه حکومت در تامین معیشت و زندگی مردم آمده است. از جمله در آیه 53 سوره نساء خداوند در این خصوص می‌فرمایند: «‌ام لهُمْ نصِیبٌ مِن الْمُلْکِ فإِذًا لا یُوتُون الناس نقِیرًا» آیا برای آنان (یهودیان) بهره‌ای از حکومت است؟ که در آن هنگام، ذرّه‌ای به مردم نمی‌دادند. این آیه دستور خداوند به حکومت‌های الهی هست که زمامداران باید اهتمام به ارتزاق مردم و تامین معیشت آنان داشته باشند. همچنین در آیه 55 سوره یوسف(ع) آمده است: «قال اجْعلْنِی علی خزائِنِ الْأرْضِ إِنِّی حفِیظٌ علِیمٌ» یوسف گفت: «در این صورت مرا به خزانه‌داری مملکت منصوب ‌دار که من در حفظ دارایی و مصارف آن دانا و بصیرم.» مطابق این آیه شریفه یک پیامبر در راس خزانه‌داری مملکت قرار می‌گیرد تا گندم‌ها و قوت 7 سال قحطی در مصر به درستی و بر اساس عدالت بین همه مردم تقسیم شود لذا یکی از الزامات حکومت اسلامی سرپرستی یک شخص با بصیرت و دانا و پاک‌دست و عادل در امور مصرفی بیت‌المال جهت تقسیم عادلانه آنها برای همه مردم است. حضرت علی(ع)، که سمبل یک حکومت مبتنی بر عدالت اجتماعی است در ارایه گزارشی از وضعیت حاکمیت خویش می‌فرمایند: ما أصْبح بِاْلکوفه أحدٌ الاّ ناعِماً، إنّ أدْناهُمْ منْزِلهً لیأکلُ مِن البُرِّ و یجْلِسُ فی الظِّلِّ و یشْرب مِنْ ماءِ الفُراتِ...
همه مردم کوفه از رفاه برخوردار گردیدند؛ چون حتی فقیرترین افراد جامعه نان گندم می‌خورند و سرپناه مناسب دارند و از آب سالم می‌نوشند. نتیجه اینکه امام علی علیه السلام ماحصل حکومت و گزارش چندساله حکومتش را روی «معیشت مردم» عنوان می‌کند. (بحارالانوار، ج40، ص327)
از دیگر وظایف دولت اسلامی در حوزه اقتصادی، تامین رفاه و عدالت اجتماعی است؛ رفاه عمومی تعبیری است معطوف به وضعیت اقتصادی که حفظ کرامت انسانی و مسوولیت‌پذیری افراد جامعه در قبال یکدیگر و ارتقای توانمندی‌ها از اهداف آن است.
همچنان که امیرالمومنین علی علیه السلام در نامه 53 نهج‌البلاغه به مالک اشتر رفاه و گشایش عمومی را وظیفه حکومت اسلامی برشمرده و می‌فرماید: ثمّ‌الله‌الله فِی الطّبقهِ السُّفْلی مِن الّذِین لا حِیله لهُمْ، مِن الْمساکینِ والْمُحْتاجِین و .....یعنی اینکه حکومت اسلامی باید به وضعیت اشخاص طبقه ضعیف و مساکین و نیازمندان که هیچ چاره و گشایشی در حل مشکلات معیشتی خود ندارند رسیدگی نماید. به علاوه در بند دوازدهم از اصل سوم قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، رفاه عمومی وظیفه دولت جمهوری اسلامی ایران عنوان شده است.
براساس تعالیم اسلامی تامین معیشت در یک حکومت اسلامی دارای شاخص‌هایی است که از مهم‌ترین آنها می‌توان به رفع فقر و محرومیت، عدالت اجتماعی و نیز نظارت و مبارزه با اختلالات اقتصادی اشاره نمود.
1- رفع فقر و محرومیت
رفع فقر و محرومیت و بهبود زندگی مردم و بهره‌مندی آنان از مواهب مادی، از وظایف مهم حکومت اسلامی است.
در قرآن کریم رفع فقر و محرومیت بسیار مورد توجه قرار گرفته و تدابیر مختلفی برای توسعه اقتصادی و نابودی فقر و محرومیت دیده شده است که از جمله آنها عمران و آبادانی زمین و استفاده از مواهب الهی آن است. در این باره آیه 7 سوره مبارکه حشر می‌فرماید:
ما أفاء‌الله علی رسُولِهِ مِنْ أهْلِ الْقُری فلِلهِ ولِلرسُولِ ولِذِی الْقُرْبی والْیتامی والْمساکِینِ وابْنِ السبِیلِ کیْ لا یکُون دُولهً بیْن الْأغْنِیاءِ مِنْکُمْ وما آتاکُمُ الرسُولُ فخُذُوهُ وما نهاکُمْ عنْهُ فانْتهُوا واتقُوا‌الله إِن‌الله شدِیدُ الْعِقابِ
آنچه را خداوند از اهل این آبادی‌ها به رسولش بازگرداند، از آن خدا و رسول و خویشاوندان او و یتیمان و مستمندان و در راه‌ماندگان است، تا این اموال در میان ثروتمندان شما دست به دست نگردد! آنچه را رسول خدا برای شما آورده، بگیرید و اجرا کنید و از آنچه نهی کرده خودداری نمایید و از مخالفت خدا بپرهیزید که خداوند کیفرش شدید است!
پس این مصارف شش‌گانه ذکر اولویت‌هایی است که پیامبر (ص) در مورد اموالی که در اختیار دارد باید رعایت کند و به تعبیر دیگر پیغمبر اکرم (ص) این همه ثروت را برای شخص خودش نمی‌خواهد بلکه به عنوان رهبر و رییس حکومت اسلامی در هر موردی که به نفع مستمندان باشد مصرف می‌کند. این آیه مبین این است که در یک حکمرانی خوب، زمامداران جامعه اسلامی باید بر مدار عدالت و انصاف عمل نموده و در مصرف بیت‌المال توجه ویژه‌ای به نیازمندان داشته باشند.
2- نظارت و مبارزه با مفاسد اقتصادی
یکی از شیوه‌های تامین معیشت مردم، بستن گلوگاه‌های فساد اقتصادی است.
زمامداران حکومت اسلامی باید به تعبیر آیه 15 سوره مبارکه یوسف «حفیظ» بوده و با برنامه‌ریزی دقیق و تدبیر و دوراندیشی و همچنین استفاده از تجربه روز دانش بشری، بسترهای لازم را برای رونق کسب و کار و فعالیت‌های اقتصادی شفاف و روشن فراهم نمایند. بنابراین مواردی مانند احتکار، ثروت‌اندوزی و کم‌فروشی در یک حکومت اسلامی بر خلاف شریعت اسلام و آیات و روایات است. همچنان که امام علی علیه‌السلام در نامه 53 خود به مالک اشتر، وقوع احتکار را ناشی از ناتوانی حکومت برشمرده و در نامه‌ای به رفاعه بن شداد دستور می‌دهد با مرتکبین احتکار به‌شدت برخورد نمایند.
به علاوه آیات 1 تا 3 سوره مطففین ناظر به کم‌فروشی است:
«ویْلٌ لِلْمُطفِّفِین(1) الذِین إِذا اکْتالُوا علی الناسِ یسْتوْفُون(2) وإِذا کالُوهُمْ أوْ وزنُوهُمْ یُخْسِرُون(3)»
«وای بر کم‌فروشان، آنان که وقتی برای خود پیمانه می‌کنند، حق خود را به‌طور کامل می‌گیرند؛ امّا هنگامی که می‌خواهند برای دیگران پیمانه یا وزن کنند، کم می‌گذارند.
البته باید توجه داشت وظیفه دولت در تامین معیشت، نباید سبب رخوت، سستی و بی‌انگیزگی افراد جامعه شده و آنان را از کار شبانه‌روزی و اشتغال در جهت کسب روزی حلال باز دارد.
هستی جولانگاه تلاش، فعالیت و کسب‌وکار مشروع است. همچنان که خداوند در آیه 39 سوره نجم می‌فرماید: وأنْ لیْس لِلْإِنْسانِ إِلا ما سعی یعنی اینکه برای انسان جز آنچه تلاش کرده، بهره دیگری نیست. به علاوه خداوند در آیه 7 سوره انشراح می‌فرماید: فإِذا فرغْت فانْصبْ پس هنگامی که از کار مهمی فارغ می‌شوی به کار و فعالیت دیگری بپرداز.
بر این اساس، مطابق احکام شریعت اسلام، انسان در کنار کارهای معنوی و الهی، همواره باید در حال کوشش و تلاش برای کسب روزی حلال باشد که این امر نیز نوعی عبادت محسوب می‌شود.