چاپ

ایران پرسمان - هم میهن /متن پیش رو در هم میهن منتشر شده و بازنشر آن در آخرین خبر به معنای تاییدش نیست
بررسی سرنوشت احیای برجام با وجود تداوم اعتراضات در ایران
مذاکرات هسته‌ای ایران از یک‌سال‌ونیم پیش با چالش‌های زیادی مواجه شده و در حال حاضر عملا تعطیل شده است. با روی کار آمدن رئیسی یک بار این مذاکرات متوقف شد و به‌رغم از سرگیری آن ظاهرا اراده‌ای برای به نتیجه رساندن آن وجود نداشت و هر دور مذاکره به فرصتی برای تعیین زمان و مکان مذاکره بعدی تقلیل پیدا کرد. با آغاز اعتراضات در ایران، شوک دوم به مذاکرات وارد شد. مقامات آمریکایی و اروپایی رسما اعلام کرده‌اند که مذاکرات از دستور کارشان خارج شده و بر اعتراضات ایران متمرکزند. سوال اینجاست که در شرایط کنونی سرنوشت برجام چه خواهد شد؟ آیا برای از سرگیری مذاکرات باید اعتراضات تمام شود؟
سابقه گفت‌وگو در خلال اعتراضات
مذاکرات ایران و غرب بر سر پرونده هسته‌ای به 20سالگی خود نزدیک می‌شود. مهر 1382 برابر با اکتبر 2003 و همزمان با دولت خاتمی، اولین مذاکرات هسته‌ای ایران با هدف ابهام‌زدایی و کاهش نگرانی جامعه بین‌الملل آغاز شد. این مذاکرات صرفا با سه کشور اروپایی بریتانیا، فرانسه و آلمان موسوم به گروه EU-3 انجام شد و در نهایت به بیانیه سعدآباد و پذیرش تعلیق برنامه هسته‌ای در تاریخ 21 اکتبر 2003، توافق بروکسل در تاریخ 23 فوریه 2004 و توافقنامه پاریس در نوامبر 2004 منجر شد که به موجب آن ایران به عنوان اقدامی داوطلبانه در جهت اعتمادسازی -و نه به‌عنوان یک تعهد قانونی - پذیرفت که کلیه فعالیت‌های مربوط به غنی‌سازی و بازفرآوری مانند ساخت، تولید، نصب، آزمایش، سرهم‌بندی و راه‌اندازی سانتریفیوژهای گازی و فعالیت‌های مربوط به جداسازی پلوتونیم را متوقف کند و در عوض اتحادیه اروپا سعی در پذیرش ایران در سازمان تجارت جهانی نماید. توافقنامه پاریس در واپسین ماه‌های دولت خاتمی توسط تیم مذاکره‌کننده ایران به رهبری سیروس ناصری به همراه سفیران وقت ایران در پاریس، لندن و برلین امضا شده بود، اما دیری نپایید که برنامه هسته‌ای ایران در دولت احمدی‌نژاد از سر گرفته شد و باب مذاکره با غرب هم بسته شد. گفت‌وگوها بین ایران و غرب در دولت اول احمدی‌نژاد به لفاظی‌های رئیس‌جمهور وقت درباره توان هسته‌ای ایران و قطعنامه‌های پی‌درپی شورای امنیت علیه ایران و مذاکرات تقلیل‌یافته سعید جلیلی به عنوان دبیر شورای عالی امنیت ملی دولت احمدی‌نژاد تبدیل شد.
سعید جلیلی چندین دوره در شهرهای ژنو، بغداد، استانبول، مسکو و آلماتی با گروه 1+5 گفت‌وگو کرد، اما هیچ‌یک از این گفت‌وگو‌ها ثمربخش نبود.
با روی کار آمدن اوباما در سال 2008 اما شرایط تغییر کرد. سختگیری‌های رئیس‌جمهور مبدع گفتمان «محور شرارت» کناره رفته بود و دولت جدید آمریکا قصد تنش‌زدایی با ایران داشت. اوباما در مراسم تحلیفش خطاب به ایران گفت: «اگر شما مایل باشید مشت خود را باز کنید ما حاضریم دست‌مان را به سوی شما دراز کنیم». ماه مارس 2009 اوباما در پیام تبریک ویدئوی نوروزی خود که هرساله برای ایرانی‌ها ارسال می‌شود، از نام رسمی ایران یعنی «جمهوری اسلامی ایران» استفاده کرد و به این ترتیب این سیگنال را نشان داد که آمریکا تمایلی برای تغییر رژیم در ایران ندارد. اوباما در این پیام نوروزی تاکید کرد: «ایالات متحده آمریکا به رویکرد مذاکره با ایران براساس صداقت و احترام دوطرفه پایبند است.» ویلیام برنز معاون وزیر خارجه وقت آمریکا و رئیس کنونی سازمان سیا در کتاب خاطراتش که در ایران با عنوان «گفت‌وگوهای پشت‌پرده» منتشر شده به اشتیاق دولت اوباما برای از سرگیری مذاکرات با ایران اشاره کرده است. او گفته ما همه ملاحظات از جمله نگرانی‌های اعراب و اسرائیل را در نظر گرفتیم و هیلاری کلینتون با مهارت خاصی روند اجرای پیشنهاد از سرگیری مذاکرات را آغاز کرد. به گفته برنز «اوایل ماه می‌2009 اوباما نامه طولانی محرمانه‌ای خطاب به آیت‌الله خامنه‌ای ارسال کرد. او سعی داشت با این نامه راهی برای مذاکره باز کند. اوباما در این نامه بار دیگر بر اظهاراتش در پیام نوروزی تاکید کرده بود و حمایتش را از مواضع گروه 1+5 برای وادار کردن ایران به دنبال کردن برنامه صلح‌آمیز هسته‌ای اعلام کرد.» برنز می‌گوید در نامه اول اوباما درخواست مذاکره مستقیم با ایران را هم مطرح کرده بود. براساس گفته‌های برنز رهبر ایران به این نامه پاسخ مبهمی دادند که حداقل براساس استانداردهای «انقلابیون در ایران» تند و ارعاب‌آمیز نبوده و این برداشت در آمریکایی‌ها ایجاد شده که آیت‌الله خامنه‌ای برای گفت‌وگو تمایل جدی دارند. با همین تفسیر اوباما نامه دوم را خطاب به رهبری نوشت و درخواست آغاز مذاکرات مخفیانه را داد.
اما این درخواست مصادف شد با انتخابات سال 88. هرچند در آن سال واکنش علنی کاخ سفید ملایم بود و بارها اعلام کرد، اعتراضات در ایران داخلی است و ربطی به سایر کشورها ندارد، اما این اعتراضات عملا مانع پیگیری نامه‌نگاری‌های آمریکا با رهبر شد. در نهایت مذاکرات با همان کیفیت سابق توسط سعید جلیلی ادامه پیدا کرد و در آستانه دولت روحانی و با فروکش کردن آتش اعتراضات، مذاکرات مخفیانه مجید تخت روانچی و عباس عراقچی در مسقط با ویلیام برنز و جیک سالیوان مدیرکل وقت وزارت خارجه آمریکا و مشاور امنیت ملی کنونی ایالات متحده در دولت بایدن آغاز شد و در نهایت در سال 2015 به توافق هسته‌ای برجام منتهی شد.
در جریان اعتراضات دی‌ماه و آبان‌ماه 96 و 98 که همزمان بود با دولت ترامپ، عملا هیچ چشم اندازی برای مذاکره هسته‌ای وجود نداشت. ترامپ سال 2018 از برجام خارج شد و در جریان اعتراضات سال 96 بر مواضع ضدایرانی خود همزمان با تلاش برای اجبار کردن جمهوری اسلامی ایران به پذیرش درخواست‌های دوازده‌گانه اصرار داشت. اعتراضات سال 98 که با خشم مردم از افزایش ناگهانی بنزین آغاز شده بود در ادامه به ترور قاسم سلیمانی و انتقام سخت ایران و سپس ماجرای هواپیمای اوکراینی در دی‌ماه منتهی شد. در این دوره از اعتراضات هم با توجه به افزایش شدید تنش‌ها، روزنه‌ای برای مذاکره ایران و آمریکا وجود نداشت و فرسنگ‌ها از دستور کار دو کشور خارج بود.
مذاکرات هسته‌ای عملا با روی کار آمدن بایدن آغاز شد و هرچند در پایان دولت روحانی می‌توانست به نتیجه برسد اما به بهانه انتخابات ریاست‌جمهوری خرداد 1400 متوقف شد. مذاکرات نیم‌بند هسته‌ای در دولت رئیسی هرچند با تاخیر، در جریان بود که به حوادث و اعتراضات بعد از مرگ مهسا امینی برخورد کرد. دولت‌های غربی در ابتدا سیاست کج‌دار و مریز را در پیش گرفتند و با وجود آغاز اعتراضات در ایران، از ابراهیم رئیسی در حاشیه مجمع عمومی سازمان ملل استقبال کردند، اما دیری نپایید که رویکردشان تغییر کرد. جیک سالیوان، مشاور امنیت ملی بایدن رسما اعلام کرد، دولت بایدن از رویکرد اوباما در قبال جنبش سبز درس گرفته و قرار نیست پاسخ ملایمی نظیر آنچه در سال 2009 داده بودند، به اعتراضات 2021 نشان دهد. طی روزهای بعد مواضع آمریکا روشن‌تر شد. جو بایدن در سخنرانی انتخاباتی پیش از انتخابات میان‌دوره‌ای کنگره اعلام کرد: « نگران نباشید. ما ایران را آزاد می‌کنیم. آنها به‌زودی خود را آزاد می‌کنند». ند پرایس، سخنگوی وزارت امور خارجه ایالات متحده اعلام کرد که در حال حاضر احیای برجام اولویت ندارد و آمریکا بر حمایت از خواسته‌های معترضان تمرکز کرده است. جیک سالیوان یک بار دیگر در گفت‌وگو با سی‌ان‌ان تاکید کرد که مذاکرات هسته‌ای اصلا دیگر در دستورکار هم نیست، هر چند دیپلماسی راهی برای جلوگیری از دستیابی ایران به سلاح هسته‌ای است.
طرف‌های دیگر برجام هم مواضع بهتری در قبال توافق هسته‌ای ندارند. اتحادیه اروپا گفته، مذاکرات برجام به بن‌بست رسیده است. اتحایه اروپا چند بسته تحریمی جدید علیه ایران تصویب کرده است. اما ایران در دنیای خودش ارتباطی میان اعتراضات داخلی و مذاکرات هسته‌ای قائل نیست و هنوز بر پیش‌شرط بسته شدن پرونده هسته‌ای‌اش در آژانس پافشاری می‌کند. از زمان آغاز اعتراضات و توقف مذاکرات، دستگاه سیاست خارجی ایران بارها از پیغام و پسغام‌های محرمانه آمریکا از طریق واسطه‌ها خبر داده است. اواخر مهرماه امیرعبداللهیان در واکنش به اظهارات آمریکایی‌ها درباره به بن‌بست رسیدن مذاکرات گفته بود: «سه روز پیش آمریکا پیامی در خصوص توافق هسته‌ای از طریق واسطه‌ها به تهران ارسال کرده است.» پس از آن یک سخنگوی وزارت امور خارجه آمریکا، سخنان وزیر امور خارجه ایران را تکذیب کرد و گفت: «ایالات متحده دیگر پیامی برای احیای برجام به تهران نمی‌فرستد.»
25 آبان‌ماه وزیر خارجه ایران بار دیگر این ادعا را مطرح کرد و گفت، به صورت مستمر پیام‌هایی با طرف آمریکایی تبادل می‌شود و آخرین تبادل پیام، کمتر از 72ساعت گذشته انجام شده است.
در همین اثنا شورای حکام آژانس بین‌المللی انرژی اتمی هم دومین پیش‌نویس اروپایی قطعنامه علیه ایران را تصویب کرد. در متن، درخواست مهمی از ایران شده است. شورای حکام آژانس از ایران خواسته درباره وجود ذرات اورانیوم در سه سایت هسته‌ای اعلام‌نشده توضیح دهد و تشریح کند که در حال حاضر مواد هسته‌ای و تجهیزات مورد استفاده در این سایت‌ها کجا انبار شده‌اند.
این قطعنامه در حالی صادرشده که به‌تازگی محمد اسلامی برای توضیح درباره این سایت‌ها به وین رفته بود، اما به گفته رافائل گروسی، جمهوری اسلامی هیچ حرف تازه‌ای برای گفتن نداشته است. ظاهرا ایران قصد پاسخگویی به آژانس را ندارد و به پیشنهاد اروپایی‌ها مبنی بر بسته شدن پرونده آژانس در صورت بازگشت ایران به برجام دل بسته است. براساس گزارش نشریه پولیتیکو از مفاد پیش‌نویس اروپایی احیای برجام، اتحادیه اروپا قول داده، در صورت رسیدن به یک توافق، زمینه را برای تهران مهیا ‌کند تا به‌سرعت پرونده اختلافی خود با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی را حل‌وفصل کند.
آیا اعتراضات به سد غیرقابل نفوذی در برابر برجام تبدیل شده است؟
برنز و سالیوان که همواره از مقامات موثر ایالات متحده آمریکا در موضوع مذاکرات هسته‌ای ایران بوده‌اند، در جریان اعتراضات دی‌ماه 96 سرمقاله‌ای در واشنگتن‌پست منتشر کردند و به دولت ترامپ پیشنهاد کردند که از فرصت اعتراضات در ایران استفاده کند، چراکه در این مدت واشنگتن دست بالا را دارد و تهران در موضع دفاعی قرار گرفته است. این دو مقام آمریکایی در یادداشت خود اعتراضات در ایران را فرصتی خواندند که ذیل آن آمریکا می‌تواند اجماع جهانی مدنظرش علیه ایران که با خروج ترامپ از برجام از بین رفته بود را احیا کند. پیشنهاد برنز و ویلیام این بود که تلاش کنند صدای مردم ایران از طریق تکنولوژی‌های ارتباطی و شبکه‌های اجتماعی به جهان برسد و در همین راستا دولت آمریکا باید ممنوعیت ورود ایرانیان به خاک این کشور را هم به‌عنوان نشان حسن‌نیت‌اش بردارد.
براساس این یادداشت، دو مقام عالی‌رتبه دولت بایدن دست‌کم در سال 2018 (دی‌ماه 96) بر این باور بودند که قدرت برخورد حکومت ایران با معترضان به اندازه‌ای هست که مانع از تغییرات سیاسی قابل توجه شود. آنها به دولت ترامپ توصیه کردند که دست از اغراق درباره ظرفیت‌های آمریکا برای ایجاد تغییرات در ایران بردارد و حمایت هوشمند از اعتراضات ایران را در پیش بگیرد.
ظاهرا این رویکرد همچنان در دولت بایدن وجود دارد، هرچند به دلیل فشار افکار عمومی جهان، دست‌کم در ابعاد رسانه‌ای کمرنگ شده است. چندین نظرسنجی TIPP در آمریکا از ماه جولای تا اکتبر نشان داده رویکرد آمریکایی‌ها از اولویت دادن به احیای برجام به سمت حمایت از حقوق بشر در ایران سوق پیدا کرده است. نظرسنجی‌های انجام‌شده در تابستان حاکی از حمایت 55درصدی آمریکایی‌ها از بازگشت به برجام توسط دولت بایدن بود، اما همین نظرسنجی در ماه اکتبر نتایج متفاوتی نشان داده است. نظرسنجی‌ها نشان می‌دهد، 44 درصد از آمریکایی‌ها حمایت دولت بایدن از حقوق زنان در ایران را مهمترین اولویت سیاست‌های ایالات‌متحده در قبال ایران می‌دانند.
با این وجود رابرت مالی، نماینده ویژه دولت ایالات متحده در امور ایران، در یکی از آخرین اظهارنظرهایش در 23 آبان، با اشاره به اعتراضات سراسری در ایران گفته، دیپلماسی با تهران بر دو موضوع تاکید دارد؛ «نخست، آزاد کردن گروگان‌های ما، از جمله گروگان‌های فرانسوی و دیگری، یافتن راهی برای برنامه هسته‌ای ایران.»
رابرت مالی گفته که راه دیپلماتیک برای حل مسئله هسته‌ای ایران باز است، اما تلاش دیپلماتیک، مانع فشار آوردن بر ایران به دلیل رفتارش در خشونت علیه معترضان در داخل ایران، یا رفتارش در صحنه بین‌المللی، نیست.
نشریه اسرائیلی اورشلیم‌پست هم در یادداشتی پیش‌بینی کرده بعد از انتحابات میان‌دوره‌ای کنگره آمریکا و حفظ اکثریت دموکرات در مجلس سنا و به‌رغم شدت گرفتن اعتراضات در ایران، مذاکرات از سر گرفته خواهد شد. مارک دوبویتز رئیس بنیاد دفاع از دموکراسی‌ها که یک بنیاد ضدایرانی است در گفت‌وگو با اورشلیم‌پست پیش‌بینی کرده و گفته: «دقیقا در همین موقعیت‌هاست که رژیم ایران می تواند به یک توافق با دولت بایدن برسد و طی آن طبق برآوردها یک هزار میلیارد دلار در ازای رفع تحریم‌ها به دست بیاورد.»
او مدعی شده، هرچند وضعیت سیاسی ایده‌آل نیست و ایران با زنان و دختران برخورد می‌کند و در جنگ با اوکراین به روس‌ها کمک کرده است، اما دولت بایدن عاجزانه به دنبال یک توافق است تا به اصطلاح مانع از دستیابی ایران به سلاح هسته‌ای شود. اما هیچ‌کدام از اینها مانع از رد توافق توسط کنگره نخواهد شد.