ایران پرسمان - اقتصاد آنلاین / بسیاری از رسانه‌ها در سرتاسر دنیا در مورد سقوط دلار و قدرت گرفتن ارزهای دیگر مانند یوآن و روبل صحبت می‌کنند. این حالی است که داده‌ها نشان می‌دهد دلار همچنان در بین ارزها سلطنت می‌کند و سایر ارزها هنوز در مرحله‌ای نیستند که بتوانند به طور جدی با دلار رقابت کنند.
در جهانی که نظم اقتصادی آن دهه‌هاست بر پایه سلطه دلار آمریکا شکل گرفته، پرسش از آینده این هژمونی پولی بیش از پیش مطرح شده است. تنش‌های ژئوپلیتیک، جنگ‌های ارزی، تحریم‌های گسترده و رشد اقتصاد‌های نوظهور باعث شده‌اند تا کشور‌های بسیاری به دنبال راه‌هایی برای کاهش وابستگی به دلار باشند. در این میان، سه ارز مهم یعنی یوان چین، روبل روسیه و روپیه هند بیش از سایرین مورد توجه قرار گرفته‌اند. آیا این ارز‌ها می‌توانند جایگزینی جدی برای دلار باشند؟ آیا نظام مالی جهانی به سمت چندقطبی‌شدن در حال حرکت است؟ و آیا هژمونی دلار در آستانه افول قرار دارد؟ این سؤالات اکنون نه تنها در محافل دانشگاهی و نهاد‌های بین‌المللی، بلکه در رسانه‌های اقتصادی و حتی سطح تصمیم‌گیری دولت‌ها نیز با جدیت مطرح می‌شود.
بازار

دلار همچنان پادشاه ارزهاست
دلار آمریکا از پایان جنگ جهانی دوم تاکنون نقشی بی‌بدیل در اقتصاد جهانی ایفا کرده است. پیمان برتون وودز در سال 1944، دلار را به عنوان ارز مرجع جهانی تثبیت کرد و حتی پس از فروپاشی این نظام در دهه 1970، باز هم جایگاه خود را حفظ نمود. در حال حاضر، بیش از 50 درصد از تراکنش‌های جهانی با استفاده از دلار انجام می‌شود (بلومبرگ، 2025) و بیش از نیمی از ذخایر ارزی بانک‌های مرکزی جهان به دلار اختصاص دارد (صندوق بین المللی پول، 2024). بازار‌های مالی آمریکا عمیق، شفاف و باثبات هستند و این کشور، علی‌رغم بدهی‌های کلان، همچنان از اعتماد سرمایه‌گذاران بین‌المللی برخوردار است.

اما شرایط جهانی به سرعت در حال تغییر است. چین به عنوان دومین اقتصاد بزرگ جهان، سیاست‌هایی فعال برای بین‌المللی‌سازی یوان در پیش گرفته است. این کشور با استفاده از پیمان‌های پولی دوجانبه، گسترش سیستم پرداخت CIPS و تقویت تعاملات مالی با کشور‌های در حال توسعه، تلاش می‌کند وابستگی به دلار را کاهش دهد. در همین حال، روسیه به دنبال جنگ اوکراین و تحریم‌های شدید غرب، مجبور به استفاده گسترده‌تری از روبل در مبادلات دوجانبه با کشور‌هایی مانند چین، ایران و هند شده است. هند نیز با رشد پیوسته اقتصادی و نقش فزاینده در تجارت جنوب‌جهانی، به‌تدریج سعی دارد جایگاه روپیه را در مبادلات منطقه‌ای تثبیت کند.
با این حال، تبدیل‌شدن به ارز مرجع جهانی الزاماتی دارد که فراتر از قدرت اقتصادی است. اعتماد، ثبات، نقدشوندگی، عمق بازار‌های سرمایه و زیرساخت‌های حقوقی و بانکی تنها بخشی از شروط لازم برای چنین جایگاهی هستند. یوان، علی‌رغم رشد قابل توجه، هنوز ارزی کاملاً قابل تبدیل نیست و نظام مالی چین تحت کنترل شدید دولت قرار دارد. روبل به‌دلیل تحریم‌های غرب و نوسانات شدید ارزی فاقد ثبات لازم است و روپیه نیز با وجود ظرفیت‌های رشد، هنوز از ساختار‌های مالی و شفافیت کافی برای رقابت با دلار برخوردار نیست.
با این همه، نمی‌توان از تغییرات تدریجی غافل شد. افزایش استفاده از ارز‌های غیردلاری در پیمان‌های دوجانبه، رشد تجارت درون‌منطقه‌ای آسیا و ایجاد نهاد‌های مالی جدید مانند بانک توسعه بریکس یا سیستم‌های جایگزین سوئیفت، نشانه‌هایی از جهانی در حال گذار هستند. جهانی که شاید دلار هنوز در آن پادشاه باشد، اما سلطنتش به چالش کشیده شده است.
آیا یوان، روبل و روپیه می‌توانند جای دلار را بگیرند؟
روشن است که سلطه دلار آمریکا بر اقتصاد جهانی، برخاسته از ترکیبی پیچیده از عوامل اقتصادی، مالی، حقوقی و سیاسی است. در حالی که یوان چین، روبل روسیه و روپیه هند هرکدام به شیوه‌ای در تلاش برای افزایش نقش خود در نظام پولی بین‌المللی هستند، اما تا رسیدن به جایگاه یک ارز غالب جهانی، فاصله قابل‌توجهی دارند. نکته کلیدی این است که هیچ‌کدام از این ارز‌ها به‌تنهایی قادر به کنار زدن دلار نیستند، اما در مجموع می‌توانند سهم آن را کاهش دهند و نظم پولی جهان را از حالت تک‌قطبی به حالتی چندقطبی سوق دهند.
از سه ارز مورد بررسی، یوان چین نزدیک‌ترین گزینه به رقابت با دلار است. چین با سیاست‌گذاری منسجم، توافق‌های دوجانبه ارزی، ایجاد سیستم پرداخت بین‌المللی مستقل (CIPS) و حضور فزاینده در تجارت جهانی، در حال ارتقای جایگاه یوان است. با این حال، نبود آزادی جریان سرمایه و دخالت‌های گسترده دولت چین در بازار ارز، مانع بزرگی برای اعتماد جهانی به یوان به‌عنوان یک ارز ذخیره بین‌المللی است.
روبل روسیه، بیشتر تحت تأثیر ضرورت‌های سیاسی و تحریم‌های غرب در مبادلات غیردلاری مورد استفاده قرار گرفته است. اما اقتصاد محدود، تحریم‌شده و بی‌ثبات روسیه، ظرفیت جهانی‌شدن روبل را به‌شدت کاهش داده است. استفاده از روبل در تجارت، بیشتر شکلی تدافعی دارد تا یک سیاست فعال ارزی.
در مورد روپیه هند، باید گفت که هند از نظر ثبات اقتصادی، جمعیت، رشد بازار و جایگاه سیاسی بین‌المللی، ظرفیت بالایی دارد. اما زیرساخت‌های مالی، ضعف در بین‌المللی‌سازی نظام بانکی، و محدودیت نقش روپیه در ذخایر ارزی جهانی، فعلاً مانعی برای ایفای نقش کلیدی آن است. با این حال، در بلندمدت، هند می‌تواند از طریق اصلاحات اقتصادی و مالی، سهم بیشتری در تجارت منطقه‌ای به دست آورد.
آیا دلار در آینده سقوط می‌کند؟
واقع‌بینانه‌ترین سناریو برای آینده، کاهش تدریجی سلطه دلار و حرکت به‌سوی یک نظام ارزی چندقطبی است. جایی که دلار همچنان مهم‌ترین ارز جهان باقی می‌ماند، اما در کنار آن ارز‌هایی مانند یوان، یورو و حتی روپیه نقش‌های منطقه‌ای پررنگ‌تری ایفا می‌کنند. این تغییر نه به‌صورت ناگهانی و انقلابی، بلکه به‌صورت تدریجی و تکاملی روی خواهد داد و بیش از آنکه حاصل تصمیم یک کشور یا بلوک خاص باشد، نتیجه تغییر در روابط قدرت جهانی، سیاست‌های تجاری، و اعتماد بازار‌ها خواهد بود.
راز قدرت دلار چیست؟
در سال‌های اخیر، با شدت گرفتن رقابت‌های ژئوپلیتیکی، تحریم‌های اقتصادی علیه برخی کشور‌ها و تلاش قدرت‌های نوظهور برای کاهش وابستگی به دلار، بحث درباره افول احتمالی سلطه دلار و جایگزینی آن با ارز‌هایی همچون یوان چین، روبل روسیه و روپیه هند، بیش از گذشته مورد توجه قرار گرفته است. اما در بررسی دقیق‌تر، مجموعه‌ای از موانع ساختاری، اقتصادی، حقوقی و سیاسی وجود دارد که نشان می‌دهد هیچ‌یک از این ارز‌ها در حال حاضر قادر به ایفای نقش جایگزین واقعی برای دلار نیستند. اما راز این سلطنت طولانی چیست؟
یکی از مهم‌ترین عواملی که دلار را در صدر نگه داشته، وجود بازار‌های مالی بسیار بزرگ، عمیق، نقدشونده و شفاف در ایالات متحده است. تقریباً هیچ بازار دیگری در دنیا چنین ویژگی‌هایی را ندارد. برای اینکه ارزی بتواند جایگزین دلار شود، باید پشتوانه آن بازار‌های بین‌المللی با قابلیت جذب و خروج سریع سرمایه، ابزار‌های پوشش ریسک (hedging)، و تسویه‌حساب گسترده باشد.
یوان چین هنوز با محدودیت‌هایی در بازار‌های سرمایه داخلی روبه‌رو است و قابلیت تبدیل کامل (convertibility) ندارد. سرمایه‌گذاران خارجی نمی‌توانند بدون کنترل‌های دولتی به‌راحتی در بازار مالی چین وارد یا خارج شوند. روبل و روپیه نیز فاقد بازار‌های سرمایه بین‌المللی در مقیاس جهانی هستند، که مانع پذیرش گسترده آنها می‌شود.
از سوی دیگر، اعتماد مهم‌ترین دارایی یک ارز جهانی است. دلار آمریکا با تکیه بر ثبات سیاسی، پیش‌بینی‌پذیری اقتصادی، استقلال فدرال‌رزرو، و شفافیت حقوقی، اعتماد جهانی را به‌دست آورده است. این ویژگی‌ها به کشور‌ها و سرمایه‌گذاران اجازه می‌دهد با اطمینان از دلار به‌عنوان ذخیره ارزی یا ابزار پرداخت بین‌المللی استفاده کنند.
در مقابل، دولت چین کنترل شدیدی بر نرخ ارز، سرمایه‌گذاری خارجی و رسانه‌ها دارد. این موضوع باعث می‌شود سرمایه‌گذاران بین‌المللی درباره ثبات بلندمدت یوان تردید داشته باشند. روسیه با درگیری در منازعات نظامی، تحریم‌های گسترده و وابستگی شدید به صادرات انرژی، نتوانسته اعتماد بازار‌های جهانی را جلب کند. هند اگرچه از نظر سیاسی باثبات‌تر است، اما هنوز ساختار بانکی آن به استاندارد‌های بین‌المللی نرسیده و روپیه در ذخایر ارزی جهانی سهم بسیار محدودی دارد.
همچنین، اقتصاد جهان به‌طور تاریخی به دلار متصل شده است. قیمت‌گذاری کالا‌های کلیدی مانند نفت، گاز، طلا و مواد اولیه عمدتاً بر پایه دلار انجام می‌شود. سیستم‌های پرداخت بین‌المللی، مانند سوئیفت، بانک‌های کارگزار و شبکه‌های بیمه، عمدتاً با دلار کار می‌کنند. برای تغییر این وضعیت، نه تنها به اراده سیاسی، بلکه به ده‌ها سال ساختار‌سازی، هماهنگی فنی و تغییر در عادت‌های اقتصادی جهانی نیاز است.
اگرچه کشور‌هایی مانند چین و روسیه در حال توسعه سیستم‌های موازی مانند CIPS یا SPFS هستند، اما این سامانه‌ها هنوز مقیاس و اعتبار جهانی لازم را ندارند. هیچ‌یک از ارز‌های جایگزین نتوانسته‌اند شبکه‌ای به گستردگی و عمق شبکه دلاری ایجاد کنند.
بر اساس داده‌های صندوق بین‌المللی پول، در حال حاضر بیش از 57 درصد ذخایر ارزی جهان به دلار اختصاص دارد. یورو در رتبه دوم است و یوان، روبل و روپیه مجموعاً کمتر از 3 درصد از ذخایر جهانی را تشکیل می‌دهند. این نشان‌دهنده آن است که بانک‌های مرکزی دنیا هنوز دلار را امن‌ترین و معتبرترین دارایی ارزی تلقی می‌کنند. تا زمانی که بانک‌های مرکزی بزرگ مانند بانک مرکزی اروپا، ژاپن، کانادا، کره جنوبی یا حتی بانک مرکزی هند و چین، به دلار به‌عنوان ارز اصلی ذخیره‌ای نگاه می‌کنند، هیچ ارزی نمی‌تواند به‌تنهایی این سلطه را از بین ببرد.
فراتر از اقتصاد، دلار بازتابی از قدرت ژئوپلیتیکی و نظامی ایالات متحده نیز هست. حضور گسترده نظامی آمریکا، نفوذ دیپلماتیک، و توان تأثیرگذاری بر نهاد‌های جهانی مانند بانک جهانی و صندوق بین‌المللی پول، به دلار مشروعیتی سیاسی می‌بخشد. این در حالی است که چین، روسیه و هند هنوز نتوانسته‌اند جایگاه ژئوپلیتیکی خود را در سطحی قرار دهند که ارز ملی‌شان به ابزار اصلی تجارت جهانی تبدیل شود.
در مجموع، هرچند یوان، روبل و روپیه هر یک تلاش‌هایی برای گسترش نقش بین‌المللی خود داشته‌اند، اما در مقایسه با مجموعه ویژگی‌های سیستم دلاری، هنوز از توان رقابت واقعی برخوردار نیستند. آنچه در حال رخ دادن است، بیشتر تلاش برای کاهش وابستگی نسبی به دلار در برخی حوزه‌هاست، نه جانشینی کامل آن. به همین دلیل، انتظار می‌رود در آینده نزدیک همچنان دلار، ارز مسلط جهانی باقی بماند، اگرچه از انحصار مطلق آن تا حدی کاسته خواهد شد.