ایران پرسمان - زومیت / در جنگل‌های آسیا مارهایی زندگی می‌کنند که نه‌تنها می‌خزند، بلکه تا 100 متر در هوا سر می‌خورند. اما راز پرواز این مارهای شگفت‌انگیز و پرنده چیست؟
شاید تصور موجودی که با ظرافت در آسمان می‌لغزد، شما را به یاد پرندگان بیندازد، اما در اعماق جنگل‌های بارانی جنوب آسیا و مجمع‌الجزایر اندونزی، پدیده‌ای شگفت‌انگیزتر در جریان است: مارهایی که پرواز می‌کنند. این خزندگان خارق‌العاده که در واقع استاد سرخوردن در هوا هستند، می‌توانند مسافت‌هایی تا 100 متر را میان درختان بپیمایند و تصویری فراموش‌نشدنی خلق کنند.
بازار ![]()
مارهای پرنده یا مار سُرنده با نام علمی کریسوپلیا (Chrysopelea)، شامل پنج گونه‌ی باریک و درخت‌زی از خانواده‌ی قمچه‌ماران هستند. طول آن‌ها از 75 سانتی‌متر در گونه‌ی مار پرنده‌ی نواری (Chrysopelea pelias) تا 120 سانتی‌متر در گونه‌ی مار پرنده‌ی ملوکایی (Chrysopelea rhodopleuron) متغیر است و می‌توانند تا 100 متر را با سرعت تقریبی 11 متر در ثانیه سر بخورند.
زهر مارهای پرنده عملاً برای انسان خطرناک نیست
مارهای پرنده زهری ملایم ترشح می‌کنند، اما همه‌ی آن‌ها دندان عقبی دارند؛ یعنی دندان‌های تزریق‌کننده‌ی زهر نه در جلو، بلکه در عقب دهان قرار گرفته‌اند. مارهای دندان‌عقبی زهر خود را از غده‌ی دورنوآ تولید می‌کنند، در حالی که مارهای دندان‌جلویی، مانند افعی‌ها، زهر واقعی را از غده‌ی ونوم ترشح می‌کنند.
در خانواده‌ی قمچه‌ماران، اغلب گونه‌ها دندان‌عقبی‌اند و اگرچه برخی گونه‌ها مانند بومسلنگ (Dispholidus typus) و تایگر کیل‌بک (Rhabdophis tigrinus) مرگبارند، زهر مارهای پرنده در عمل برای انسان‌ها خطرناک نیست. سیستم انتقال زهر در مارهای دندان‌عقبی به این صورت عمل می‌کند که باید طعمه را بجوند تا زهر وارد بدنش شود؛ این کار همچنین به هضم نیز کمک می‌کند.
مارهای پرنده روزگردند و از جوندگان، مارمولک‌ها، پرندگان و خفاش‌های ساکن تاج‌پوش درختان تغذیه می‌کنند. توانایی سرخوردن بین درختان، باعث شده تقریباً نیازی به پایین‌آمدن به کف جنگل نداشته باشند و حتی اغلب تخم‌های خود را در شکاف‌های بالای درخت‌ها بگذارند.
مارهای پرنده چگونه پرواز می‌کنند؟
مارهای پرنده، مانند مارمولک پرنده (Draco volans) بال یا پرده‌ی گلایدر ندارند. بنابراین، پروازشان به معنای واقعی کلمه پرواز نیست، بلکه در واقع سقوطی کنترل‌شده با سبک خاص است. اصطلاحی درست‌تر برای توصیف آن‌ها «مارهای سرخورنده» است، چرا که بدون جریان‌های قوی هوا نمی‌توانند ارتفاع بگیرند. آن‌ها با پیچ‌وتاب‌دادن به بدن، نیروی پیش‌ران ایجاد و جهت حرکت خود را کنترل می‌کنند.
مارهای پرنده برای پرش، ابتدا به انتهای شاخه‌ی درخت می‌روند، به شکل «J» آویزان می‌شوند و سپس با نیمه‌ی پایینی بدن، خود را پرتاب می‌کنند. در هوا، از حالت «J» به حالت «S» تغییر شکل می‌دهند و هم‌زمان بدن گردشان را صاف کرده و با باز کردن دنده‌ها، به شکل «C» مقعر درمی‌آیند. صاف‌شدن بدن باعث می‌شود هوا زیر بدن به دام بیفتد و شکل S نیز به آن‌ها ثبات و امکان تغییر جهت می‌دهد.
دلیل پرواز مارهای پرنده و اینکه چرا پرواز می‌کنند، هنوز دقیقاً مشخص نیست. اما تصور می‌شود این رفتار برای فرار از شکارچیان، جابه‌جایی بدون نیاز به رفتن روی زمین و شاید حتی شکار طعمه به کار می‌رود.
هرچند مارهای پرنده عجیب به نظر می‌رسند، توانایی پرواز در میان جانوران درخت‌زی جنوب‌شرقی آسیا نسبتاً رایج است. جنگل‌های بارانی این منطقه میزبان مارمولک پرنده، چندین گونه سنجاب پرنده و حتی قورباغه پرنده والاس (Rhacophorus nigropalmatus) هستند. پژوهش‌ها نشان می‌دهند که وفور درختان بلند دی‌پتروکارپ با تنه‌های تقریباً بدون شاخه، فشار تکاملی مهمی برای رشد این توانایی اعمال کرده است.
اگرچه مارهای پرنده از نظر فنی واقعاً «پرنده» نیستند، در کاری که انجام می‌دهند استادند و حتی الهام‌بخش پژوهش‌های رباتیک شده‌اند. وضعیت جمعیت آن‌ها نیز مطلوب است و هر پنج گونه در فهرست اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت (IUCN) در دسته‌ی «کمترین نگرانی» قرار دارند. بنابراین، اگر در جنگل‌های بارانی جنوب‌شرقی آسیا قدم می‌زنید و با موجودی بالای سرتان برخورد می‌کنید که در هوا سر می‌خورد، شاید پرنده یا خفاش نباشد، بلکه یک مار پرنده باشد.