ایران پرسمان - فرهیختگان /متن پیش رو در فرهیختگان منتشر شده و بازنشرش در آخرین خبر به معنای تاییدش نیست
علی ملکی| علی لاریجانی، دبیر شورای عالی امنیت ملی، 20 روز پس از سفر به بیروت، روز پنجشنبه (24 مهر 1404) تهران را به مقصد مسکو ترک کرد. این دومین سفر لاریجانی به روسیه از زمان حضور وی در شعام است و حکایت از اهمیت روسیه به‌عنوان شریک راهبردی ایران دارد. تا لحظه تنظیم این گزارش، هیچ‌گونه جزئیات رسمی و شفافی درباره این سفر اعلام نشده است. تنها چیزی که به صورت قطعی از این سفر می‌دانیم همان چند کلمه‌ای است که کانال تلگرامی منتسب به لاریجانی درباره این سفر نوشته است: «علی لاریجانی در ملاقات با ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه «پیام رهبر معظم انقلاب اسلامی» را به او تقدیم و درباره «موضوعات دوجانبه»، «همکاری‌های اقتصادی»، «منطقه‌ای» و «بین‌المللی» رایزنی کرده است.» اما در همین چند کلمه و سفر چندساعته، نکات و جزئیات احتمالی نهفته است که بررسی آن‌ها فاصله ادراکی مخاطبان نسبت به علت سفر دبیر شورای عالی امنیت ملی به مسکو در شرایط حساس کنونی را کم می‌کند. یکی از نکاتی که وزن سفر و تحلیل‌های پیرامونی را سنگین کرده، تماس تلفنی نه‌چندان کوتاه ترامپ با پوتین، تنها ساعاتی پس از دیدار با لاریجانی است.
روس پیام‌رسان
پیش از تشکیل دولت دوم ترامپ، بخشی از بدنه ناظران بین‌المللی تصور می‌کردند ترامپ قرار است به ایالات متحده عزت بدهد و چتر صلحش را بر فراز کره خاکی بگستراند. بنا به این درک ایدئالیستی، جنگ اوکراین و روسیه تمام‌شده تلقی می‌شد و قرار بود پوتین پساجنگ، باتوجه‌به نزدیکی‌اش به ترامپ و تهران، ستیز تاریخی آمریکا با ایران را خاتمه دهد. اما پوتین حتی به دوره پساجنگ هم نرسید که بخواهد مأموریت جدیدی بگیرد و این روز‌ها درگیر مقدمات حضور در مجارستان، برای بده‌بستان با همتای آمریکایی است.
برخی کارشناسان با اشاره به تماس پوتین و ترامپ پس از دیدار با لاریجانی، فرضیه انتقال پیام میان تهران و واشنگتن توسط مسکو را مطرح می‌کنند. این کارشناسان با تکیه بر مولفه‌هایی، فرضیه خود را تقویت می‌کنند:علی‌رغم فشاری که کرملین تحت تحریم‌های فزاینده کاخ سفید تحمل می‌کند، همچنان کانال ارتباطی سران دو کشور باز است و گفت‌وگو‌ها ادامه دارد و پوتین پیش‌تر برای میانجی‌گری میان ایران و آمریکا اعلام آمادگی کرده بود. در فروردین‌ماه گذشته هم کاخ سفید اعلام کرده بود با کرملین درباره ایران گفت‌وگو‌هایی صورت گرفته است. از طرف دیگر روسیه تجربه تازه‌ای از انتقال پیام کارگزار نیابتی آمریکا در منطقه به ایران را دارد. پوتین اخیراً اعلام کرده بود که بنیامین نتانیاهو، نخست‌وزیر رژیم صهیونیستی، پیامی را از طریق مسکو برای تهران ارسال کرده است؛ پیامی که در آن تأکید شده بود اسرائیل تمایلی به آغاز درگیری تازه‌ای با ایران ندارد. سیدعباس عراقچی، وزیر امور خارجه نیز این موضوع را تأیید کرد و گفت: «خبر روس‌ها درباره اینکه نتانیاهو به پوتین گفته تمایلی به درگیری با ایران نداریم، درست است.»
اقدام عملی در خصوص تحریم‌های اسنپ‌بک
روسیه پیش از فعال‌شدن مکانیسم ماشه سعی کرد طی قطعنامه‌ای به همراه چین، آغاز بازگشت تحریم‌ها علیه ایران را به تعویق بیندازد. همان زمان این دو کشور هشدار دادند که در صورت چکاندن ماشه از تحریم‌های جدید علیه ایران تبعیت نخواهند کرد. پکن چند روز پس از فعال‌شدن اسنپ‌بک، اعلام کرد از شرکت‌ها در برابر تحریم‌های آمریکا علیه ایران محافظت می‌کند. ازاین‌جهت جای کنش عملی مسکو خالی می‌ماند. یکی از اهداف این سفر می‌تواند ارزیابی موضع عملیاتی روسیه در قبال تحریم‌های جدید علیه ایران باشد.
تقویت پوشش هوایی
نظر به سابقه قرارداد‌های دفاعی ایران با روسیه و نیاز عملیاتی تهران به تقویت پوشش هوایی کشور، می‌تواند حول محور همکاری‌های نظامی هم این سفر شکل گرفته باشد. ایران پیش‌ازاین قرارداد خرید جنگنده‌های Su-35 را با مسکو نهایی کرده و فقط بخشی از سفارش خود را دریافت کرده است. در شرایط کنونی، باتوجه‌به تجربه جنگ 12 روزه و آسیب‌پذیری سامانه‌های پدافند هوایی در مقابل موشک‌های بالستیک و جنگنده‌های پیشرفته، شتاب‌دهی به تحویل این جنگنده‌ها اهمیت راهبردی دارد. علاوه‌براین، موضوع سامانه‌های پدافند هوایی S-400 نیز در دستور کار احتمالی سفر است؛ سامانه‌ای که قادر است تهدید‌های بالستیک را پوشش دهد و ضعف‌های سامانه‌های قبلی مانند S-300 را جبران کند. همچنین باتوجه‌به تماس نتانیاهو با پوتین و تلاش احتمالی برای محدودکردن روابط نظامی مسکو با تهران، سفر لاریجانی می‌تواند فرصتی در راستای تثبیت و تعمیق همکاری‌های دفاعی و رفع موانع احتمالی خارجی باشد.
هم‌افزایی اقتصادی
علی‌رغم تمرکز بر مسائل دفاعی، بخش اقتصادی سفر لاریجانی نیز قابل‌توجه است. تهران و مسکو از پیش زمینه‌های همکاری اقتصادی گسترده‌ای دارند؛ از تجارت انرژی تا پروژه‌های زیرساختی و حمل‌ونقل. در شرایط تحریم‌های جدید و فشار‌های واشنگتن، روسیه می‌تواند نقش حامی ایران در مسیر کاهش اثر تحریم‌ها ایفا کند. از سوی دیگر، پارلمان اتحادیه اروپا روز گذشته طرح ممنوعیت واردات گاز طبیعی روسیه چه از طریق خطوط لوله و چه به‌صورت گاز طبیعی مایع، از اول ژانویه 2026 را ممنوع اعلام کرد. دو کشور می‌توانند با همکاری‌های استراتژیک، به مدیریت مسائل پیش‌روی یکدیگر کمک کنند. محمدعلی دهقان‌دهنوی، معاون وزیر صنعت، معدن و تجارت روز 23 مهر با اشاره به پتانسیل بسیار خوب رشد صادرات به روسیه اعلام کرد صادرات ایران به روسیه به مرز «یک میلیارد دلار» نزدیک شده است و طبق آمار 5 ماهه امسال، شاهد رشد بالای 30 درصدی در تجارت ایران و روسیه بودیم.
شراکت برد - برد
اصل معروفی در میان اقتصاددانان هست مبنی بر اینکه «هیچ ناهار مجانی در هیچ کجا وجود ندارد» براین‌اساس محال است تصور کنیم رابطه دوسویه توافقی در نظام کنونی بین‌الملل میان دو بازیگر فعال شکل گرفته باشد که فقط یکی از طرفین سودش را ببرد؛ مگر آنکه یکی از طرف‌ها دچار بیش‌فعالی امپریالیستی باشد. براین‌اساس ایران و روسیه هم رابطه دوطرفه دارند. ممکن است بسته به شرایط موجود هر کشور و مختصات ژئوپلیتیکش، کفه‌های ترازوی منافع به یک طرف سنگینی کند؛ اما همه منافع در یک کفه نیست.
روابط ایران و روسیه در دهه‌های اخیر به‌تدریج از سطح همکاری موردی و مقطعی به یک ارتباط استراتژیک و متقابل تبدیل شده است که هم برای تهران و هم برای مسکو منافع عینی و بلندمدت فراهم می‌کند.
ایران به‌عنوان یک قدرت منطقه‌ای، هم توازن ژئوپلیتیک در خاورمیانه را برای مسکو حفظ می‌کند و هم امکان نفوذ و تعامل مستقیم با کشور‌ها و نهاد‌های منطقه‌ای را فراهم می‌آورد. قرارداد‌های انرژی، پروژه‌های زیرساختی و همکاری‌های مالی و صنعتی نیز منابع اقتصادی قابل‌توجهی برای روسیه سرریز می‌کند. علاوه بر این، تعامل با ایران امکان مدیریت تهدید‌های امنیتی و کاهش اثرات تحریم‌های غرب را برای مسکو تسهیل می‌کند. روسیه نیز برای ایران یک پشتوانه چندبعدی در حوزه‌های سیاسی، امنیتی، اقتصادی و فناورانه محسوب می‌شود. همکاری با مسکو برای تهران چند فایده راهبردی اساسی دارد. نخست، در حوزه نظامی و دفاعی روسیه با در اختیار داشتن فناوری‌های پیشرفته در زمینه سامانه‌های پدافندی، هواپیما‌های جنگنده و صنایع موشکی یکی از معدود کشور‌هایی است که می‌تواند نیاز‌های حیاتی ایران را بدون وابستگی به غرب تأمین کند. دوم، در عرصه انرژی و تجارت، دو کشور باتوجه‌به اشتراکات ساختاری در بازار نفت و گاز، می‌توانند با هماهنگی و تبادل تجربیات، بخشی از فشار تحریم‌های غرب را خنثی کرده و مسیر‌های تازه‌ای برای صادرات و سرمایه‌گذاری ایجاد کنند. سوم، از منظر ژئوپلیتیکی روابط نزدیک با روسیه جایگاه منطقه‌ای ایران را در معادلات بین‌المللی ارتقا می‌دهد و امکان اثرگذاری تهران در پرونده‌های امنیتی و سیاسی جهانی را افزایش می‌دهد. علاوه‌بر این، حمایت‌های دیپلماتیک روسیه در شورای امنیت و نهاد‌های بین‌المللی، برای ایران یک سپر سیاسی در برابر اقدامات ضدایرانی غرب به شمار می‌آید.
بازار ![]()